Sipas Amik Kasaruhos në ”Kisha katolike dhe shkolla e parë shqipe” ishin; At Leonardo De Martino (arbëresh) (1830-1923), poet; At Ndue Bytyçi (1847-1917) poet, studiues i pedagogjisë: At Anton Xanoni (1863-1915) shkrimtar, autor tekstesh shkollore dhe përpilues antologjish letrare; Dom Ndre Mjeda (1866-1937), poet dhe filolog; At Pashk Bardhi (1870-1948), shkrimtar; At Shtjefen Gjeçovi (1874-1948), etnolog, studiues i të drejtës zakonore: At Gjergj Fishta, (1871-1940), poet; At Anton Harapi (1888-1946), orator, publicist; At Justin Rrota (1889-1964), linguist; At Marin Sirdani (1885-1962), shkrimtar dhe historian; At Bernardin Palaj (1894-1949), etnolog dhe poet; At Pal Dodaj (1880-1951) publicist; At Donat Kurti (1903-1983), etnolog dhe pedagogjist; At Benedikt Dema (1904-1960), shkrimtar dhe publicist; At Gjon Shllaku (1907-1946), filozof dhe pedagogjist; At Daniel Dajani (1916-1947), publicist.
Shtypshkronjat
Mjafton me thanë, se qyshë ndër vjetët ma të para kjenë sjellë shtypshkronjat në Shqypni. Përmendët ajo e Obotit në vj.1493. Një mjegull aziatike na ndanë prej atyne kohve e gjatë robnisë kje shue gjithshka. Me të mëkambun të shkollave u ndie edhe nëvoja e shtypit e, katolikët kjenë që ia sollën të parat shtypshkronja vendit tonë.
Në vj. 1871 Jezuitët prunë në Shkodër ma të parën shtypshkronjë në këto ana.
Pesë vjet mbrapa botohët me te libri shqip i Don Engjëll Radojës “Dotrina e Kerscten”; në vj. 1881 “Gramatika për gjuhë shqype” e P. J. Jungg S. J., e në vj. 1892, “Vakinat e ligs herscme e t’ ligs ree”, të Don Pashko Babit. Ç’prej asaj kohë e deri me sot kjo shtypshkronjë ka botue ma shumë se 320 vepra të ndryshme, shqip e në gjuhë të hueja.
Në vj. 1909 Don Ndoc Nikaj, pruni në Shkodër me shpenzime të veta një shtypshkronjë të re “Nikaj”, që botoi deri në vj. 1922 afër 52 vepra në gjuhë shqipe. Po me këte të Shkodrës me makina ma moderne çili një tjetër në Tiranë (që asht edhe sot në vj. 2012 F.R).
Në vj. 1913 Dr. Terenc Tocci, pat sjellë në Shkodër shtypshkronjën ‘Taraboshi”.
Në vj. 1916 Françeskanët sollën në Shkodër një shtypshkronjë, me të cillën u botuen afer 112 vepra të ndryshme të gjitha në gjuhë shqipe, me ndonjë përjashtim.
Shkrimtarët e librat
Për me e paraqitë në një mënyrë ma të gjallë shkakun, që i dha zhvillimit të gjuhës e të kulturës, të shikohën librat e shkrimët e botueme e dorëshkrimet e ruejtuna nëpër biblioteka.
Në ketë katalog të madh, që edhe ne na vjen mërzi me e lexue, gjejmë libra: Besimi, Morali, Gramatologjije, Letërature, Historie, Socjologjie, Didaktike, Filozofije,Shkencash positive, etj. Shkrimtarët katolikë shqiptarë, përveç se ndahën në shenjë për zotësi, janë edhe të lodhëshëm, pse, për me ia mërrijtë idealit, që kanë pasë synim, të kulturës e t’Atdheut, përdorin edhe shtypin e jashtëm e gjuhët e hueja; kështu, që, asht punë e vështirë me e paraqitë në mënyrë të saktë e të plotësuem vëprimin e tyne. Megjithkëte kemi mërrijtë, për kurjozitet, me i numërue veprat ma të njohtuna e me caktue simbas shekujsh numurin e tyne aproksimativ.
Prej këtej mund të shihët se, para vjetës 1800 gjuha e jonë s’ kishte me pasë asnjë shqipe, po t’u hiqëshin shkrimtarët katolikë deri n’ atë kohë d.m.th. D.Gjon Buzuku 1555, D. Fran Bardhi 1635, D. Pjetër Budi 1664, Emz. Pjetër Bogdani 1685, Autorët Fran Geskaj, qi kemi përmendë, tue folë mbi shkolla, Kuvendi i Arbënit 1706, Kazazi 1743, dhe po t’u hiqëshin edhe autorët jashta Shqipnije d.m.th. Lukë Matranga 1592, Nil Catalani 1694, Nikoll Filia 1736, D. Jul Variboba 1762, Teodor Cavallioti 1770 etj. të cillët i ngritën një monument të pamort gjuhës sonë.
Leteratura e jonë mandej, s’ kishte me e pasë as të katërtën pjesë, për mos me thanë krejt pa gja, të materialit e të përparimit që ka sot, po t’ u hiqëshin 460 vepra të numërueme deri tashti, pa marrë parasyshë të përkohëshmet, e po t’u përjashtonin 136 shkrimtarë katolikë, prej të cillëve kjenë që morën pjesë në Kongres të Manastirit e në Komisjonin letrar të vj. 1916.
Prej vj. 1555 deri në vj. 1700 njohim 12 vepra, e 9 autorë, Imzotë Buzuku, Imzot Bardhi, Imzot Budi, Imzot Bogdani, Dom Barleti, Tivarasi etj.
Prej vj. 1700 deri në vj. 1800, kemi 11 vepra, 9 autorë e 6 dorëshkrime, ndër këta P. Francesk M. de Lecce O. F. M., Kuvendi i Arbnit, D. Gjon Kazazi etj.
Prej vj. 1800 deri në vj. 1900, kemi numërue 81 vepra, 34 autorë e 4 dorëshkrime.
Ndahën në shenjë në këte kohë: P. Leonardo de Martino OFM, që, i pari nisë e lëmon vjerrshat shqipe mbas metrikës moderne e, mundohët me shpirtë me interesue botën e qytetnueme për çeshtje shqiptare.
Monografia e parë shqiptare asht ajo e Pashko Vasës “Shqypnia dhe Shqyptarët” 1879.
Zef Jubani (i Ndok Hilës), i cilli n’ anë të Veriut kje i pari që mblodhi kangë shqipe e i përkthei në italisht.
Pashko Vasa, i cilli mësimet fillore i bani në shkollën françeskane në Shkodër, filloi me shkrue që ndër vjetët e para e botoi 6 vepra në gjuhë të ndryshme për pavarësi shqiptare. Kaq me urti e dije punoi, sa, mërrijti me ia mbushë mendën Abdull Hamidit t’i epte lejën me ngritë në vj. 1879, një shoqni letrare shqiptarësh mbrendë në Stambollë. Në këte rasë Pashko Vasa, në bashkëpunim me të tjerë, trajtoi një alfabet të përgjithshëm për shqiptarë e që, atëherë, ai ka parasyshë unitetin e kombit, dashtninë ndaj të cillit e shprehi plot ndijesi në kangën, që këndojmë edhe sot në poemën “E mjera Shqipni”: “O moj Shqypni, e mjera Shqypni……….”
D. Ndoc Nikaj, i cilli filloi që në vj. 1888 me i dhanë kombit libra shqip. Shkroi shumë ndër të përkohëshme e fletore; deri sot ka shkrue 12 vepra.
Në vitin 1889 u shkruejt romani i parë: “Marçia” nga Dom Ndoc Nikaj,
Mandej, janë për t’u përmendë: D. Engjëll Radoja, D. Pjetër Zarishi, P. Françesk Rossi da Montalto O. F. M., P. Jak Jungg S. J., D. Ndue Bytyci, P. Tomë Marcozzi O. F. M., D. Pashko Junki, D. Pashko Babi e tjerë shkrimtarë të rinjë, të cillëve u del zani në shekullin e XX.
Duhët pasë parasyshë, se edhe andej detit, n’Itali, katolikët italo-shqiptarë tregojnë një dashni të posaçme për Atdhe të lanun, zhvillojnë një literaturë fort të haptë e i apin nxitje të madhe kulturës e idesë kombëtare. Dallohën në shenjë ndër ata të herëshmitt: Lukë Matranga, Nikoll Filia, Jul Variboba, Nil Catalani etj; ndër ata ma të vonët: Jeronim de Rada, i cilli, përveç shkrimësh të panumur e propagandët, shkroi edhe 13 vepra me randësi për gjuhë e çashtje kombëtare; P. Anton Santori O.F.M. që shkroi tri vepra shqip e shumë vjerrsha satirike;
Zef Serembe; Zef Schiro, që shkroi 9 vepra me randësi e shumë shkrime rasët; Zef Camarda etj.
Në vitin 1899 Imzot Prengë Doçi, Abat i Mirditës themelon në Shkodër Shoqninë Letrare “Bashkimi”.
Prej vj. 1900 deri në vj. 1912, pra, mbrenda 12 vjetëve, gjejmë 59 vepra e 16 autorë. Dallohën, sidomos: P. Gjergj Fishta O. F. M., që në ketë kohë shkruen:”Lahuta e MaIcis” 1905; “Anxat e Parnasit” 1907; “Pika voeset” 1909 etj. deri në ditë të sotme gjithsejtë 17 vepra, të gjitha shqip e plot ndjesi kombëtare.
Luigi Gurakuqi, i cilli, gjithë dashni për Atdhe e kaloi rininë e vet në mërgim, s’le të përkohëshme pa e mbushë me artikuj të vet, s’ len shoqëni shqiptarësh pa marrë pjesë edhe ai vetë. Shkruen 6 vepra të ndryshme.
P. Anton M. Xanoni S. J. i cilli, si punëtor i palodhun i gjuhës shqipe, shkroi mase 14 vepra e la shumë dorëshkrime.
Ashtë poema “Sintezë” e At Bernardin Palajt( i Palajve të Shllakut),
Në vitin 1925 ashtë vepra e parë në fushën e stilistikës ” Literatyra Shqype” e At Justin Rrotës.
Në Shkodër u botua e para vepër albanologjike, e para Histori e Letërsise Shqype, e para vepër Enciklopedike.
P. Shtjefën K. Gjeçov O. F. M. i cilli, që në rini të vet u vu me mbledhë prej gojës së popullit shka asht ma e bukur në gjuhë e ndër doke tona; shkroi shumë në tëpërkohëshmën “Albania” e, na la 7 vepra të ndryshme, ndër të cillat edhe “Kanuni i Lekë Dukagjinit”.
Përveç këtyne, dallohën në shenjë si shkrimtarë të mirë në të përkohëshme e fletore:
P. Pashk Bardhi, Hilë Mosi, Filip Shiroka, Mati Logoreci, Gaspër Merturi, Kolë Thaçi etj.
Prej vj. 1912 deri në vj. 1933 shkrimtarët shtohën e punojnë përherë e ma me zell.
Kemi mërrijtë me numërue 304 vepra të ndryshme e 69 autorë. Kanë një randësi të posaçme:
Dr. Terenc Tocci për artikuj, që shkruen e për 8 vepra që boton;
P. Vinçenc Prennushi O. F. M. për artikuj të panumur e për 20 vepra të ndryshme.
P. Fulvio Cordignano S. J. që shkruen mbi shumë çashtje të ndryshme e dy libra.
P. Ndoc Saraçi S. J. i cilli, boton 13 libra shkolle.
Karl Koliqi, që shkruen në shumë të përkohëshme e fletore, përkëthen mirë 8 vepra.
Ernest Koliqi, i cilli tue bashkëpunue ndër shumë të përkohëshme, mërrinë me fitue një stil të rrjedhëshëm e elegant, shkruen vetë e perkëthei gjithësejtë tri vepra.
Ma shumë dallohën gjatë kësaj kohë për botime të ndryshme e artikuj me randësi:
P. Ambroz Marlaskaj O.F.M., Gaspër Mikeli, P. Anton Harapi O.F.M., Gaspër Beltoja, D. Lazër Shantoja, P. Marin Sirdani O.F.M., Zef M. Harapi, P. Justin Rrota O.F.M., Kolë Kamsi, D. Gaspër Gurakuqi, D. Lekë Sirdani etj.
Disa dijetarë klerikë katolikë dhe ish studenta të shkollave jezuite dhe françeskane të pas Luftës Dytë Botnore
…..disa nga intelektualet e sotëm shkodranë të periudhës së mbas Luftës së Dytë Botnore e deri në ditët e sotme. Po fillojmë me perkthyesit e mëdhenj, prof. Gjon Shllaku, prof. Henrik Laca, prof.Pashko Gjeci, Frano Alkaj, prof. Ernest Koliqi, akademik, Injac Zamputti(nanën prej Shllakut e babën italian), Nikolle Daka, Mark Dema, Ferdinand Leka, Zef Simoni e te tjere ma të ri që banë aq bukur me folë shqip Homerin e Danten, Gëten e mjaft kryevepra të letërsise botnore., personalitete keto që i blatuen kultures kombetare aq shumë vlera shkencore albanologjike, gjuhesore, etnografike, arkeologjike, historike, bibliografike, muzeale e çfarë jo tjeter………… At Marin Beçikemit, At Donat Kurti, Luigj Gurakuqi, Marin Sirdani, At Justin Rrota, Gjon Sinishta, Vitor Vola, Stefë Curani, Rrok Zojzi, prof.Kolë Ashta, Nikollë Mazrreku, Gasper Gurakuqi, Anton Logoreci, Luigj Marleka, Injac Zamputi, prof. Luigj Benusi, prof. Pjetër Radovani,….
Në letërsi
Disa prej personaliteteve shkodrane te letersise e arteve, të së shkuemes pa të cilet nuk mund të kishte histori shqiptare letersie, arti e kulture ; shkrimtaret At Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda, Filip Shiroka, Pashko Vasa, Dom Ndoc Nikaj, Dom Ndre Zadeja, At Anton Harapi, Imzot Vinçens Prennushi, Hilë Mosi, Gasper Pali, profesor Benedikt Dema, Dom Lazer Shantoja, Zef Zorba,.. “Imzot Lazër Mjedën, meshtar e atdhetar i flaktë, themelues i shoqërive letrare e botuese, mecenat e lavrues i letrave shqipe;
– Imzot Prengë Doçin, luftëtar i idealeve të binomit “Fe e Atdhe”, politikan e diplomat, themelues i shoqërisë “Bashkimi” e autor krijimesh artistike;
Mosnjohja e letërsisë shqipe në gegnishte
“…..sot 70% e letërsisë shqipe e shkrueme në Gjuhën Gegënishte, nuk njihet fare nga intelektualët dhe brezi i ri, ndonse gjoja kanë mbarue edhe shkolla të nalta, por tue mos harrue se këto shkolla i kanë përfundue me librat e botuem nga Enver Hoxha dhe Ramiz Alia, të mbytun fund e krye me rrena, mashtrime dhe me ideologjinë antiatdhetare marksiste – leniniste…. Fritz Radovani “Kur Gegët do të ndiejnë veten N’Atdheun e vet?!” Pershndetje Konferencёs shkencore me temё “Gegnishtja sot…” Melbourne, 19 Dhjetor 2011.
Pjetër Bogdani(1625-1689), ipeshkvi i Shkodrës dhe arqipeshkvi i Shkupit më 1667 vdiq i sëmurë në Prizren dhe dëshira e tij e shprehun dikur u ba realitet. ”Ah, sikur të kisha një kandil të ndezun e të ndriçoja atë tokë të vorfën të Shqipnisë dhe të Serbisë, një pjesë e madhe e secilës flet shqip”.
