Nëse do të na mjaftonte të thoshim se “në politikë, mjeti justifikon qëllimin”, do të kishim kapur vetëm majën e asaj që Niccolò Machiavelli artikuloi në traktatin e tij më të famshëm, Princi. Por kjo thënie, e reduktuar dhe shpesh e keqinterpretuar, është vetëm një hijë e zbehtë e thellësisë ideologjike dhe tronditjes etike që sjell ky tekst. Makiaveli nuk shkroi një manual për moralin e pushtetit, por një fjalorth të ri për amoralitetin e tij. Në vend të parimeve të virtytshme që shënonin kodin etik të princave të Mesjetës dhe Rilindjes, ai parashtroi një doktrinë të ftohtë, të kthjellët dhe të pamëshirshme për funksionimin real të forcës dhe frikës në mbajtjen e pushtetit. Princi nuk është thjesht një tekst për sundimtarët, por një pasqyrë e errët e natyrës së politikës, e lexuar dhe përdorur si një “Bibël” për justifikimin e tiranisë, manipulimit dhe pushtetit të zhveshur nga çdo referencë morale. Ky kumtim, që do të pasojë, përpiqet të nxjerrë në pah jo vetëm përmbajtjen e kësaj vepre, por edhe peshën e saj historike, jehonën e saj në mendimin politik modern dhe mënyrën si ajo, gjatë pesë shekujve, ka nxitur një përmbysje radikale të nocioneve të autoritetit, drejtësisë dhe detyrimit njerëzor.
“Në politikë, qëllimi i justifikon mjetet.”, sikur vetëm kaq të ishte ajo që predikoi Nikola Makiavel, mjafton. Por “Princi” ishte shumë më shumë. Ndoshta ngase politikës dhe njerëzve të pushtetit u duhej një mjet për të justifikuar amoralitetin politik, i cili për hir të së vërtetës kurrë nuk i besoi moralit edhe pse sundonte me bekim hyjnor, madje edhe në masakra dhe kasaphana.
Makiaveli nuk legjitimoi vetëm amoralitetin politik me “Princin”, thjeshtë u la në dorë atyre një “Bibël” për të purifikuar çdo ndyrësi dhe blatuar hyjnive të rremet të pushtetit jetë njerëzish të pafajshëm, të cilëve u mbetej vetëm një rrugë, të bindeshin.
Gjatë 500 viteve të fundit, asnjë libër nuk ka fajësuar më shumë për t’i dhënë politikës reputacionin e keq që ajo vazhdon të gëzojë deri në ditët tona sesa Princi i Makiavelit . Sipas një versioni me ndikim të historisë së mendimit politik, i zhvilluar pas Luftës së Dytë Botërore, Makiaveli e ktheu politikën në një teknikë dominimi dhe shtetin në një makinë të krijuar për të shtypur nën dhëmbëzat e tij të gjithë lirinë njerëzore. Princi mendohej të përvijonte rregulla të reja të sjelljes politike, një “shkencë” të re të politikës që, si të gjitha shkencat e tjera shoqërore moderne, mbetet neutrale ndaj vlerave për hir të të cilave mund të përdoren teknikat e saj të pushtetit.
Asnjë vepër tjetër në mendimin politik modern, me përjashtim të mundshëm të Manifestit Komunist të Marksit , nuk konkurron në distancë me ndikimin e ushtruar nga Princi i Makiavelit . Për historinë e pritjes së tij janë shkruar toma të trasha. Nuk ka dyshim se Princi mëson përdorimin e mjeteve të liga në ndjekjen e qëllimeve legjitime politike.
Ka qenë një pikëpamje e zakonshme midis filozofëve politikë se ekziston një marrëdhënie e veçantë midis mirësisë morale dhe autoritetit legjitim. Shumë autorë (veçanërisht ata që kompozuan libra të pasqyrës së princave ose libra me këshilla mbretërore gjatë Mesjetës dhe Rilindjes) besonin se përdorimi i pushtetit politik ishte i ligjshëm vetëm nëse ushtrohej nga një sundimtar, karakteri moral personal i të cilit ishte rreptësishtë i virtytshëm. Kështu, sundimtarët u këshilluan që nëse dëshironin të kishin sukses – domethënë, nëse dëshironin një mbretërim të gjatë dhe paqësor dhe synonin t’ua kalonin detyrën pasardhësve të tyre – ata duhet të jenë të sigurt se do të sillen në përputhje me standardet konvencionale të mirësisë etike. Në njëfarë kuptimi, mendohej se sundimtarët bënin mirë kur bënin mirë;
Makiaveli kritikon gjerësisht pikërisht këtë pikëpamje moraliste të autoritetit në traktatin e tij më të njohur, “Princi”. Për Makiavelin, nuk ka asnjë bazë morale mbi të cilën të gjykojë dallimin midis përdorimeve legjitime dhe jolegjitime të pushtetit. Përkundrazi, autoriteti dhe fuqia janë në thelb të barabarta: kushdo që ka pushtet ka të drejtë të komandojë; por mirësia nuk siguron fuqi dhe njeriu i mirë nuk ka më autoritet për shkak të të qenit i mirë. Kështu, në kundërshtim të drejtpërdrejtë me një teori moraliste të politikës, Makiaveli thotë se i vetmi shqetësim real i sundimtarit politik është marrja dhe ruajtja e pushtetit (edhe pse ai flet më pak për pushtetin në vetvete, se sa për “mbajtjen e shtetit”.) Në këtë kuptim, Makiaveli paraqet një kritikë të ashpër të konceptit të autoritetit duke argumentuar se nocioni i të drejtave legjitime të sundimit nuk i shton asgjë zotërimit aktual të pushtetit. “Princi” synon të pasqyrojë realizmin politik të vetëdijshëm të një autori që është plotësisht i vetëdijshëm – në bazë të përvojës së drejtpërdrejtë me qeverinë fiorentine – se mirësia dhe e drejta nuk janë të mjaftueshme për të fituar dhe mbajtur postin politik.
Makiaveli kërkon kështu të mësojë rregullat e pushtetit politik. Për Makiavelin, pushteti në mënyrë karakteristike përcakton veprimtarinë politike, dhe për këtë arsye është e nevojshme që çdo sundimtar i suksesshëm të dijë se si duhet përdorur pushteti. Vetëm me anë të zbatimit të duhur të pushtetit, beson Makiaveli, individët mund të binden dhe sundimtari do të jetë në gjendje ta mbajë shtetin në siguri.
Teoria politike e Makiavelit, pra, përfaqëson një përpjekje të përbashkët për të përjashtuar çështjet e autoritetit dhe legjitimitetit nga shqyrtimi në diskutimin e vendimmarrjes politike dhe gjykimit politik. Askund kjo nuk del më qartë se sa në trajtimin e marrëdhënieve midis ligjit dhe forcës. Makiaveli pranon se ligjet e mira dhe armët e mira përbëjnë themelet e dyfishta të një sistemi politik të rregulluar mirë. Por menjëherë shton se duke qenë se detyrimi krijon ligjshmëri, do ta përqendrojë vëmendjen te forca. Ai thotë: “Meqenëse nuk mund të ketë ligje të mira pa armë të mira, unë nuk do të shqyrtoj ligjet, por do të flas për armët” ( PrinciCW 47). Me fjalë të tjera, legjitimiteti i ligjit qëndron tërësisht mbi kërcënimin e forcës shtrënguese; Autoriteti është i pamundur për Makiavelin si një e drejtë përveç fuqisë për ta zbatuar atë. Rrjedhimisht, Makiaveli nxirret në përfundimin se frika është gjithmonë e preferueshme se dashuria tek subjektet, ashtu si dhuna dhe mashtrimi janë superiore ndaj ligjshmërisë në kontrollin efektiv të tyre. Makiaveli vëren se:
“Kjo mund të thuhet në përgjithësi për njerëzit: ata janë mosmirënjohës, të pabesë, të pasinqertë dhe mashtrues, të trembur nga rreziku dhe të pasionuar pas fitimit…. Dashuria është një lidhje detyrimi të cilën këto krijesa të mjera e thyejnë sa herë që u përshtatet për ta bërë këtë; por frika i mban fort nga një frikë e dënimit që nuk kalon kurrë.”
Si rezultat, Makiaveli nuk mund të thuhet se ka një teori detyrimi të ndarë nga imponimi i pushtetit; njerëzit binden vetëm sepse kanë frikë nga pasojat e mosveprimit, qoftë humbjes së jetës apo privilegjeve. Dhe sigurisht, vetëm pushteti nuk mund ta detyrojë dikë, përderisa detyrimi supozon se njeriu nuk mund të bëjë ndryshe.
Njëkohësisht, një perspektivë makiaveliste sulmon drejtpërdrejt nocionin e çdo baze për autoritet të pavarur nga zotërimi i plotë i pushtetit. Për Makiavelin, njerëzit janë të detyruar t’i binden thjesht në respekt të fuqisë superiore të shtetit. Nëse mendoj se nuk duhet t’i bindem një ligji të caktuar, ajo që përfundimisht më shtyn t’i nënshtrohem atij ligji do të jetë ose frika nga pushteti i shtetit ose ushtrimi aktual i atij pushteti. Është fuqia që në instancën e fundit është e nevojshme për zbatimin e pikëpamjeve kontradiktore të asaj që unë duhet të bëj; Unë mund të zgjedh të mos bindem vetëm nëse kam fuqinë për t’i rezistuar kërkesave të shtetit ose nëse jam i gatshëm të pranoj pasojat e epërsisë së shtetit të forcës shtrënguese. Argumenti i Makiavelit tek “Princi” është krijuar për të demonstruar se politika mund të përkufizohet vetëm në mënyrë koherente në termat e supremacisë së pushtetit shtrëngues; autoriteti si e drejtë komanduese nuk ka status të pavarur. Ai e vërteton këtë pohim duke iu referuar realiteteve të vëzhgueshme të çështjeve politike dhe jetës publike, si dhe me argumente që zbulojnë natyrën e të gjithë sjelljes njerëzore me interesa personale. Për Makiavelin është e pakuptimtë dhe e kotë të flitet për çdo pretendim për autoritet dhe të drejtën për të komanduar, e cila është e shkëputur nga zotërimi i pushtetit politik superior. Sundimtari që jeton vetëm me të drejtat e tij, me siguri do të thahet dhe do të vdesë nga të njëjtat të drejta, sepse në konfliktin e ashpër të konfliktit politik ata që preferojnë pushtetin ndaj autoritetit kanë më shumë gjasa të kenë sukses. Pa përjashtim, autoriteti i shteteve dhe ligjet e tyre nuk do të pranohen kurrë kur ato nuk mbështeten nga një shfaqje pushteti që e bën bindjen të pashmangshme. Metodat për arritjen e bindjes janë të ndryshme dhe varen shumë nga largpamësia që ushtron princi. Prandaj, sundimtari i suksesshëm ka nevojë për trajnim të veçantë.
Përgatiti: Albert Vataj
