Albert Vataj
Më 24 prill 1184 p.e.s., sipas një përllogaritjeje tradicionale që vjen nga thellësitë e dijes antike dhe mitit të kultivuar, ndodhi ajo që do të mbetej ndër ngjarjet më tronditëse të imagjinatës njerëzore: rrëzimi i Trojës. Kjo nuk është vetëm një datë e ngulitur në një kalendar të supozuar, por një udhëkryq simbolik, ku historia përqafon mitin dhe legjenda bëhet kronikë e përjetshme e mallkimit njerëzor.
Në këtë çast të trilluar por të ngulitur thellë në ndërgjegjen kulturore të njerëzimit, përmbyllet jo vetëm një luftë dhjetëvjeçare, por shembet edhe një qytetërim, thyhet një krenari, ndotet një altar dhe ringjallet një figurë: Kali i Trojës, mishërimi i mashtrimit dhe mjeshtëria e të pamëshirshmes taktikë.
Hyrja në këtë botë rrëfimesh nuk kërkon vetëm njohje të faktit, por përulje para peshës së simbolit. Sepse Troja nuk ra vetëm për fajin e një dhurate të rreme, por për një dritë të shuar mendimi, për një intuitë të injoruar dhe për një fat që kishte nisur të shkruhej shumë më herët, në fjalët e një profetëshe të përqeshur dhe në zemrën e një prijësi plak, të braktisur nga perënditë.
24 prilli është porta ku koha njerëzore ndalet për të dëgjuar trokun e heshtur të kalit, për të soditur flakët mbi muret e Trojës dhe për të ndier një plagë që ende nuk është mbyllur – sepse çdo mashtrim i sotëm, çdo shkatërrim me kostumin e fitores, çdo qytet i rënë, bën jehonë nga ajo natë homerike.
Një fokusim i plotë dhe shterues për përkimin e datës 24 prill 1184 p.e.s. (sipas disa llogaritjeve mitologjike), që tradicionalisht lidhet me rënien e Trojës, është më shumë se një përkujtim kronologjik; është një përballje me një nga kapitujt më tragjikë e mitikë të historisë kulturore të njerëzimit, një skenë kulmore ku dinakëria, trimëria dhe fatkeqësia ndërthuren në një mozaik gjaku dhe legjende.
Pas një rrethimi që zgjati dhjetë vjet, akejtë, të dërrmuar dhe të pamundur ta thyenin mbrojtjen trojane me forcë, përdorën mashtrimin më të madh të njohur në mitologjinë klasike, Kali prej druri i Trojës, një strukturë gjigante e zbrazët, ku u fshehën luftëtarët më të zgjedhur grekë. Udhëhequr nga Odiseu, plani kishte për qëllim infiltrimin e qytetit duke u paraqitur si një tërheqje dhe një dhuratë për perënditë.
Kali i drunjtë u la para portave të qytetit. Edhe pse disa trojanë dyshuan në qëllimin e dhuratës (duke përfshirë Laokoonin, që sipas mitit u vra bashkë me fëmijët e tij nga gjarpërinj deti dërguar nga perënditë për të heshtur paralajmërimin), trojanët në fund vendosën ta fusin në qytet dhe të festonin fundin e luftës.
Pasi nata ra dhe trojanët ranë në gjumë, të dehur nga festimet, portat e qytetit u hapën nga brenda nga luftëtarët e fshehur në kalin e drunjtë, ndërsa flota greke, që ishte fshehur në largësi, u kthye me shpejtësi. Çfarë pasoi ishte një kasaphanë, një shfarosje brutale dhe sistematike:
“Gjaku rrëke përmbyti tokën,
Trojanë dhe aleatë u vranë.
Trupa të rënë nga vdekja e hidhur
Mbarë qyteti u la me gjak.”
(Quintus Smyrnaeus, Posthomerica)
Kjo masakër nuk njohu mëshirë: burra, gra, fëmijë, pleq – të gjithë u përballën me thikën e akeasve. Priami, mbreti plak i Trojës, u vra mizorisht në altarin e Zeusit nga Neoptolemi, biri i Akilit. Kassandra, profetja fatkeqe, u rrëmbye dhe u përdhunua. Andromaka, gruaja e Hektorit, u mor rob. Astianaksi, djali i vogël i Hektorit, u hodh nga muret e qytetit për të mos u rritur, si hakmarrës.
Edhe në kaosin e gjakderdhjes, trojanët nuk u nënshtruan menjëherë. Të çoroditur, por të vendosur, ata luftuan. Disa veshën armaturat e armiqve të vrarë dhe bënë kundërsulme të papritura. Të tjerë hodhën gurë, tjegulla dhe çdo objekt të rëndë nga çatitë për të ngadalësuar grekët që depërtonin në çdo rrugë e shtëpi.
Por lufta ishte e pabarabartë. Udhëheqësit trojanë ishin vrarë ose rrëzuar. Ndihma hyjnore u mungoi. Dhe qyteti, i lodhur, u dorëzua përfundimisht ndaj flakëve dhe shpatës.
Sipas traditës, shumë pak trojanë mbijetuan. Disa prej tyre, si Aeneasi, u arratisën dhe sipas poetit Virgili, u bënë themeltarë të qytetërimeve të reja, si ai i Romës. Kështu, Troja nuk vdiq vetëm si qytet, por u ringjall si mit, si themeli i përbashkët i civilizimeve që pasuan.
Kjo ngjarje përbën më shumë sesa një kapitull në mitologjinë greke. Ajo është simbol i përjetshëm i mashtrimit strategjik. Kali u drunjtë mbetet një nga simbolet më të fuqishme të manipulimit dhe taktikes së maskuar.
Është gjithashtu shëmbëlltyrë e arrogancës dhe shkatërrimit të një qytetërimi. Troja përfaqëson fatin e çdo shoqërie që nuk merr parasysh zërat e arsyes.
Rënia e Trojës me dredhi mbetet një tragjedi njerëzore që i flet çdo epoke. Masakra, rrënimi, dhimbja e të mbijetuarve, janë elementë që vijojnë të pasqyrojnë realitetin e çdo lufte të padrejtë.
24 prilli është më shumë se një datë, është një kujtesë mitike për rënien e një qyteti që mbushi tokën me gjak dhe botën me rrëfim. Troja u dogj, por si ide, si kujtesë kulturore, ajo s’vdiq kurrë. Madje, ajo jeton në çdo qenie njerëzore që ruan në vetvete plagën e tradhtisë, mallkimin e luftës dhe shpresën e ringjalljes.
Nëse dëshiron, mund ta përshtatim këtë tekst si ese për publikim – me citime klasike, referenca filozofike e komente estetike.
Sqaroj se data 24 prill 1184 p.e.s. është një përllogaritje e mëvonshme, që buron nga përpjekjet e dijetarëve antikë dhe të mëvonshëm për të datëzuar ngjarjet e Iliadës dhe rënien e Trojës, bazuar në kalendare astronomike dhe kronologji relative.
Një nga burimet kryesore është Eratostheni, astronom dhe historian grek i shekullit III p.e.s., i cili llogariti rënien e Trojës në 1184 p.e.s.
Në shekujt që pasuan, studiues bizantinë dhe evropianë mesjetarë nisën të përpiqeshin të caktonin edhe datën ekzakte (muajin e ditën), në bazë të interpretimit të pozicionit të yjeve që përshkruhen në mitologji (si shenja të eklipsit, konstelacione etj.) dhe kështu, 24 prilli është propozuar si një datë simbolike nga disa studiues modernë, si për shembull Manfred Korfmann, që punoi gjatë në lokalizimin dhe datimin e shtresave arkeologjike të Trojës.
Në vendin ku ndodhet Hisarliku (në Turqinë moderne), që mendohet të jetë vendndodhja e Trojës historike, gërmimet kanë zbuluar Trojën VIIa si shtresa që përputhet me një shkatërrim të mundshëm rreth 1200 p.e.s., kohë që përkon me fundin e epokës së bronzit dhe valën e shkatërrimeve në gjithë Mesdheun Lindor.
Ky shkatërrim mund të ketë qenë shkaktuar nga një luftë, tërmet, ose pushtime nga të ashtuquajturit “Popuj të detit”.
Pra 24 prill 1184 p.e.s. nuk është një datë historike e dokumentuar, por një rekonstruksion tradicional dhe simbolik, i përqafuar nga disa studiues për t’i dhënë një përkujtim të fiksuar ngjarjes më të famshme të letërsisë homerike.
Rënia e Trojës nuk mund të datëzohet saktësisht, por konsensusi i përgjithshëm akademik e vendos diku midis 1250–1180 p.e.s.
