Albert Vataj
Në mesin e shekullit XX, një prej mendjeve më brilante të njerëzimit, Albert Ajnshtajni, nuk nguroi të përfshihej në debatin mbi drejtësinë shoqërore dhe të ardhmen ekonomike të njerëzimit. I shqetësuar për fatin e individit në një botë të dominuar nga kapitali dhe mekanizmat e pabarazisë, ai botoi në maj të vitit 1949 një ese vizionare me titullin “Pse socializmi?” në revistën Monthly Review. Ky tekst nuk është vetëm një qëndrim politik i një shkencëtari të angazhuar, por një thirrje morale për një rend të ri, që i jep përparësi njeriut përballë fitimit, drejtësisë përballë dominimit dhe krijimtarisë përballë nënshtrimit.
Në sfondin e hershëm të Luftës së Ftohtë, Albert Ajnshtajni botoi në Monthly Review esenë “Pse socializmi?”, një analizë e shkurtër, por tejet e fuqishme, ku ai kritikoi “të këqijat” e kapitalizmit dhe u distancua qartazi nga komunizmi totalitar i stilit sovjetik. Ai propozoi një ekonomi socialiste të planifikuar racionalisht si alternativën më të mirë për të përballuar sfidat e shoqërisë moderne dhe për të mbrojtur dinjitetin e njeriut.
Ajnshtajni e shihte kapitalizmin si një sistem grabitqar që nga projektimi krijoi pabarazi ekstreme dhe e la shumicën dërrmuese në një gjendje pasigurie ekonomike. Ai ishte i bindur se rruga për të eliminuar padrejtësinë kalonte përmes “krijimit të një ekonomie socialiste, të shoqëruar nga një sistem arsimor i cili do të orientohej drejt qëllimeve shoqërore”.
Edhe pse një shkencëtar profesionist, ai nuk ishte teknokrat. Ajnshtajni hodhi poshtë idenë se shkenca e vetme mund të drejtonte përparimin njerëzor. Ai argumentoi se ndërsa shkenca mund të sigurojë mjetet për arritjen e qëllimeve shoqërore, ajo nuk mund të përcaktojë qëllimet e një shoqërie të drejtë. Sipas tij, vetëm një ekonomi e planifikuar socialiste dhe një demokraci e fortë mund të garantojnë lirinë individuale dhe lulëzimin njerëzor.
Për Ajnshtajnin, socializmi nuk kishte të bënte thjesht me efikasitetin ekonomik, ai ishte një imperativ moral, me një “qëllim të vërtetë” – për të kapërcyer natyrën shkatërruese, grabitqare dhe shfrytëzuese të kapitalizmit.
Kritika e Ajnshtajnit ndaj kapitalizmit ishte etike dhe teorike. Ai besonte se kapitalizmi ishte një sistem në thelb i padrejtë që lejonte një elitë të vogël të grumbullonte pasuri të madhe, ndërkohë që shumica vuante në varfëri. Në “Pse socializmi?” (1949) ai nënvizoi tre tema qendrore shqetësuese.
Së pari, ai argumentoi se tendenca e kapitalizmit drejt monopolit i dha një grupi në mënyrë disproporcionale të vogël kapitalistësh kontroll mbi politikën dhe shtypin, duke e bërë jashtëzakonisht të vështirë për njerëzit e zakonshëm që punojnë të ushtrojnë ndonjë pushtet të vërtetë politik. Rezultati, pretendoi ai, ishte një “oligarki e kapitalit privat, fuqia e madhe e së cilës nuk mund të kontrollohet efektivisht as nga një shoqëri politike e organizuar në mënyrë demokratike”.
Së dyti, kapitalizmi, sipas Ajnshtajnit, ishte në thelb i paqëndrueshëm. Natyra e saj konkurruese, e drejtuar nga fitimi, çoi në cikle lulëzimi dhe rënieje, krize, kaosi dhe kolapsi. “Anarkia ekonomike e shoqërisë kapitaliste siç ekziston sot”, siç e pa ai, ishte “burimi i vërtetë i së keqes” që nxiste pabarazinë dhe paqëndrueshmërinë sociale.
Më në fund, shprehu shqetësimin e tij se “sakatimi i individit” ishte “e keqja më e keqe e kapitalizmit”. kapitalizmi, sipas llogarisë së tij, i reduktoi individët në thjesht “vegël e një makine”, të detyruar të ndërmarrin punë shfrytëzuese, të pakuptimta, monotone. Në këtë kuptim, krijimtaria e mbytur dhe çrrënjosja e përmbushjes personale, për masat ishte një nga dështimet morale më të thella të kapitalizmit.
Eseja “Pse socializmi?” nuk është vetëm një dokument historik; është një manifest për dinjitetin njerëzor, një thirrje për të rimenduar marrëdhëniet mes individit dhe sistemit ekonomik, mes shkencës dhe moralit, mes lirisë dhe drejtësisë. Ajo mbetet aktuale në një kohë kur pabarazia, pasiguria dhe mungesa e drejtësisë sociale vazhdojnë të sfidojnë ndërgjegjen globale. Në Ajnshtajnin ne gjejmë jo vetëm një fizikan gjenial, por një njeri të ndjeshëm ndaj vuajtjes dhe një zë të guximshëm për një botë më të drejtë.
