Nga Albert Vataj
Një shekull më parë, më 20 nëntor 1925, lindi një prej figurave më të ndritura që ka njohur ndonjëherë baleti, Maja Plisetskaja. Në historinë e artit të vallëzimit, emri i saj nuk përmendet, ai nderohet. Nuk citohet, ai përgjërohet. Plisetskaja nuk ishte vetëm një balerinë; ajo ishte një mënyrë e të jetuarit baletin, një mënyrë e të menduarit lirinë dhe një mënyrë e të qëndruarit vertikalisht përballë kohëve, regjimeve dhe sfidave të një shekulli të trazuar.
Ajo vetë e mat jetën e saj me emrat e udhëheqësve sovjetikë. “Kam lindur një vit pas vdekjes së Leninit… dhe kur vdiq Stalini, unë isha njëzet e shtatë e tre muaj e gjysmë.” Ky ritëm politik i vendosur mbi ritmin artistik tregon se Plisetskaja nuk u rrit në hapësirën e lirë të krijuesit, por në kafazin e një epoke që kontrollonte jo vetëm trupin e njeriut, por edhe frymën e tij. Ndërsa koleget e saj nga Finlanda apo Franca e masnin jetën sipas turneve dhe premierave, ajo e mat me ‘mbretërimet’ e pushtetarëve, një ironi e hidhur që ajo e artikulon me qartësinë e një dëshmitareje thellësisht të vetëdijshme.
Por Maja nuk pranoi kurrë të heshtë. Nuk bëri kompromis me të pavërtetën. Kur i kërkohej të fliste ndryshe, të përkulej, të rishkruante mendimin e saj, përgjigjja ishte e prerë si një arabesk e fortë: “Po unë çfarë, duhej të thosha se Stalini ishte flori? Kjo s’do të ndodhë kurrë.” Aty ku shumë artistë luanin lojën e arratisurit për të fituar vëmendjen e botës, ajo i demaskonte mekanizmat e manipulimit me një kthjelltësi të ftohtë. “Mjafton të ishe i përndjekur, dhe menjëherë merrje vlerë artistike.” Një diagnozë që mund t’i përkiste çdo epoke, edhe asaj të sotmes.
Në fjalët e saj ka shpesh sarkazëm, shpesh një vëzhgim të mprehtë, por gjithmonë një të vërtetë të zhveshur nga stolitë sentimentale. “Ndonjëherë më duket sikur së pari lind zilija, e pastaj lind njeriu.” Në këtë frazë jeton e gjithë përvoja e një gruaje që pa nga afër si shndërrohen duartrokitjet në heshtje, si kureshtja në thashethem, si adhurimi në smirë. Ajo i ka parë të gjitha.
Edhe kur flet për elegancën – për Pierre Cardin, për stilin, për ngjyrat – fjalët e saj nuk janë të një dive që kënaqet me luksin, por të një artisteje që di të zgjedhë thjeshtësinë si vlerë të brendshme. “Nuk gjej gëzim tek luksi i tepruar. Aty gjej vetëm shqetësime.” Ka një purizëm në këtë pohim, po aq sa në dëshirën e saj të hapur: bukë me gjalpë, vallëzim, ngjyra të fuqishme. Jeta e saj është e thjeshtë në dëshmi, por e madhe në përmasën e saj të brendshme.
Maja Plisetskaja kurrë nuk u përpoq të ishte perfekte sipas masave të të tjerëve. Ajo nuk mbante dietë si një balerinë moderne; ajo punonte, shpërthente në prova, konsumonte energji me intensitetin e një motori të brendshëm artistik. Ajo ishte e sinqertë për trupin, për lodhjen, për dështimet e vogla, për dembelinë e saj të herëpashershme — të cilën e përmend me humor, duke thënë se falë saj “ruajti këmbët.”
Kritika e saj ndaj baletit modern është e kthjellët: teknika është rritur, por shpesh zemra mungon. “Duke ndjekur teknikën, shumë harrojnë emocionin. Nga vallëzimi është larguar shpirti.” Për një artiste që e ndërtoi famën e saj mbi “Mjelmën që vdes”, mbi gjestin e fundit, mbi dridhjen e fundit të një shpirti që fiket në skenë, kjo nuk është thjesht vërejtje, është paralajmërim.
Në jetën e saj personale ajo ishte e pandryshueshme: nuk fali armiqtë, sepse besonte se njerëzit nuk ndryshojnë. Ishte e pakompromis ndaj të pavërtetës, e pakënaqur me sipërfaqësoren, e pamëshirshme ndaj vetes. Madje thoshte: “Unë e ha veten. Gjithmonë.” Një recetë e rëndë perfeksionizmi që vetëm artistët e mëdhenj e njohin.
E megjithatë, në fund të kësaj rruge të gjatë, të trazuar, të shkëlqimit dhe dhimbjes, ajo e përmbyll jetën me një qetësi thuajse biblike: “Nuk kam asgjë për të pasur zili… Zoti më ka dhënë dhunti të mira… dhe më e rëndësishmja, kam një bashkëshort të mrekullueshëm. Çfarë mund të dëshiroj më?”
Kjo është filozofia e një gruaje që e jetoi skenën si vendin ku njeriu ndikon mbi botën pa fjalë, por me gjest. Që e mat kohën me udhëheqës, por e mat veten me art. Që e çliroi balerinën brenda saj nga kufijtë e politikës, por jo nga kërkesat e brendshme të së vërtetës.
Maja Plisetskaja mbetet sot një ikonë e shpirtit që nuk bindet, e trupit që flet, e zërit që nuk hesht, e artit që nuk i nënshtrohet kohës. Një jetë e tërë, e vallëzuar si një akt i pandërprerë lirie.
