Dialogu i Padukshëm midis Filozofisë dhe Psikoanalizës**
Në horizontin e mendimit modern, pak marrëdhënie janë aq enigmatike, fecunde dhe të heshtura sa ajo mes Friedrich Nietzsche-s dhe Sigmund Freud-it. Të ndarë nga dy fusha të ndryshme, filozofia dhe psikoanaliza, ata shtyjnë njëri-tjetrin drejt pyetjes më të vështirë:
Si ndërtohet njeriu i brendshëm?
Freud, i cili do t’i jepte botës hartën më të thellë të pavetëdijes, e dinte se kishte një territor që nuk mund ta fliste vetë. Këtë ai e pohon qartësisht në një letër drejtuar Fliess-it:
“Tani i jam drejtuar Nietzsche-s, tek i cili shpresoj të gjej fjalët për aq shumë gjëra që mbeten të heshtura brenda meje; por ende nuk e kam hapur.” – Freud
Në këtë pohim gjendet tensioni i madh i marrëdhënies së tyre. Freud e kërkon Nietzsche-n, por në të njëjtën kohë e mohon. E ndjen influencën e tij, por ka frikë t’ia pranojë vetes.
Nëse psikoanaliza është shkenca e të pavetëdijes, Nietzsche është filozofi i “vetëvështrimit të pakursyer”. Të dy e dinë se njeriu nuk është transparent ndaj vetes, dhe kjo i bashkon në mënyrë të domosdoshme.
Në letrat drejtuar Fliess-it, figura e Nietzsche-s shfaqet si një nga të paktat autoritete që Freud pranon se mund t’i japë zë asaj që ai vetë nuk arrin ta artikulojë.
Por pikërisht këtu lind paradoksi:
Freud refuzon ta lexojë për të mos u “ndikuar”.
Pse?
Nga perspektiva e vetë psikoanalizës, mohimi është mënyra se si e shtypura del në sipërfaqe:
“Mohimi është një mënyrë për të marrë dijeni për të shtypurin.”
Kështu, sa më shumë që Freud mohon ndikimin e Nietzsche-s, aq më shumë e konfirmon praninë e tij.
Freud nuk donte të ishte borxhli, veçanërisht ndaj një filozofi.
Por ndikimi kulturor dhe intelektual i Nietzsche-s në Vjenën e shekullit të XIX ishte aq i fuqishëm, saqë ishte e pamundur të mos kalonte në arteriet e psikoanalizës.
Në mbledhjen shkencore të 1 prillit 1908, të ruajtur në procesverbalin nr. 45, anëtarët e rrethit të Freud-it diskutojnë Genealogjinë e moralit.
Hitschmann përmbledh dy traktatet e para, që përqendrohen në, origjinën e kategorive “e mirë” dhe “e keqe”, rolin e fajit dhe ndërgjegjes së keqe, shfaqjen e idealeve asketike.
Në thelb, Nietzsche kërkon të tregojë se morali kristian ndërtohet mbi një përmbysje vlerash të shkaktuara nga ressentiment-i, nga pafuqia dhe nga urrejtja e brendshme e njeriut të dobët ndaj njeriut të fortë.
Parathënia e veprës ka një fuqi psikoanalitike aq të drejtpërdrejtë, sa duket si një tekst i shkruar nga vetë Freud-i:
“Ne që njohim jemi të panjohur për veten tonë; ne vetë jemi të panjohur për veten tonë.”
A nuk është pikërisht ky postulati themelor i psikoanalizës?
Në traktatin e dytë të Genealogjisë së moralit, Nietzsche shpreh një të vërtetë të errët, por thelbësore për psikoanalizën:
“Të shohësh të vuajë sjell kënaqësi; të shkaktosh vuajtje sjell një kënaqësi edhe më të madhe.”
Këtu paraprihet qartë ajo që Freud më vonë do ta quante, pulsioni i vdekjes (Todestrieb), shkatërrimi, mizoria e drejtuar nga tjetri ose vetvetja.
Për Nietzsche-n, mizoria është një strukturë e lashtë e shpirtit njerëzor, e ngulitur në vetë themelet e kulturës.
Ai e thotë hapur në Ecce Homo:
“Mizoria është zbuluar këtu për herë të parë si një prej prapështresave të lashta të kulturës, me të cilën duhet llogaritur gjithmonë.”
Freud gati po e citon kur thotë: “Në të vërtetë, nuk ka ‘shkulje nga rrënjët’ të ligësisë.
Kërkimi psikologjik dhe psikoanalitik tregon se thelbi më i thellë i njeriut përbëhet nga shtysa elementare, të të njëjtit lloj tek të gjithë njerëzit.”
Kështu, aty ku Nietzsche flet për “moralin e fajit”, Freud ndërton konceptin e “ndërgjegjes së keqe” si super-ego.
Aty ku Nietzsche flet për “mizorinë e thellë të kulturës”, Freud ndërton teorinë e pulsionit të vdekjes.
Aty ku Nietzsche flet për “panjohjen e vetvetes”, Freud ndërton strukturën e pavetëdijes.
Kjo mbetet një nga pyetjet më intriguese.
Arsyet mund të jenë disa:
Frika e varësisë intelektuale, Nietzsche ishte shumë i fuqishëm për t’u përthithur pa pasoja.
Konkurrenca për “zbulimin e pavetëdijes” – të dy vinin pretendime mbi të njëjtin territor shpirtëror.
Hezitimi i Freud-it që të përzihej me filozofi – ai donte të ngjitej si “shkencëtar”, jo si “filozof i shpirtit”.
Njohja e brendshme se Nietzsche arriti një shkallë introspeksioni që askush s’e kishte arritur, një pranim që Freud e shpreh vetëm një herë, dhe pëshpëritur:
“Shkalla e introspeksionit të Nietzsche-s nuk ishte arritur kurrë nga askush, as nuk besoj se do të arrihet.”
— Freud
Ndoshta, thellë-thellë, Freud e dinte se Nietzsche kishte qenë atje ku ai po përpiqej të shkonte.
Historia e marrëdhënies Nietzsche–Freud është historia e një ndikimi që ndodh edhe kur mohohet, e një njohjeje që ndodh edhe kur shmanget.
Ajo tregon se idetë nuk udhëtojnë vetëm përmes librave: ato lëvizin përmes epokave, përmes atmosferave kulturore, përmes plagëve dhe dëshirave të njeriut modern.
Në fund, mbetet e qartë:
Psikoanaliza e Freud-it nuk mund të kuptohet e ndarë nga errësirat që Nietzsche ndriçoi me guxim filozofik.
As Nietzsche nuk mund të lexojë veten pa psikoanalizën që ende nuk kishte lindur.
Janë dy udhë të kryqëzuara, dy zëra që njëri e plotëson tjetrin, dy mënyra për t’i folur së njëjtës të vërtetë:
Njeriu është më i thellë se vetja që beson se është.
Përgatiti: Albert Vataj
