Albert Vataj
Sot, më 21 qershor, kujtojmë me obligimin e respektit dhe konsideratës, 57-vjetorin e ndarjes nga jeta të Besim Levonjës (1922–1968), aktorit, dramaturgut dhe shpirtit të humorit të zgjuar shqiptar, që i dha zë një kohe të trazuar, por edhe një gëzim të përkorë të një populli që e donte skenën si shpëtim dhe si pasqyrë.
Ai u lind në Elbasanin e varfër më 16 mars 1922, në një shtëpi ku buka nuk mjaftonte dhe fati i hidhur e la jetim në moshë të njomë. Pa vëlla, pa motër, pa shkollë, por me një dritë të fortë brenda vetes, dëshirën për të mësuar dhe për të mbijetuar jo vetëm fizikisht, por shpirtërisht. E nisi jetën mes punësh të rënda dhe skamjes, por kurrë nuk iu nda librit, penës, buzëqeshjes dhe atij zjarri që më vonë do ta bënte të pazëvendësueshëm në historinë e artit tonë.
Në vitet e luftës antifashiste, ai nuk u mjaftua me armën, por mori me vete edhe fjalën dhe humorin. I burgosur më 1942, nuk u thye, përkundrazi, aty nisi të shkruajë pjesë të vogla dramatike, që i luante me shokët në qelitë e ftohta si për të thënë se arti nuk mund të burgoset. E më pas, në mal me partizanët, midis betejave dhe lodhjes, hartonte këngë, skeçe, komedi.
Me themelimin e Teatrit Popullor në vitin 1945, Besim Levonja ishte aty, ndër të parët që e themeluan dhe e frymëzuan këtë institucion. Shfaqja “Coni, Ishja, Roma” ishte ndër të parat që i dha skenës shqiptare atë shijen popullore dhe atë afrim të humorit me publikun. Personazhet e Conit dhe Ishes u bënë pjesë e dashur e çdo shtëpie shqiptare falë emisionit të famshëm radiofonik “Ora gazmore”, që Levonja e krijoi dhe e drejtoi me një mjeshtëri të rrallë së bashku me bashkëshorten e tij, aktoren Behije Çela.
Levonja nuk ndalej. Ai shkruante, interpretonte, drejtonte. Ai ishte i tëri një teatër në lëvizje. Në një kohë kur fjala ishte e peshuar dhe arti i ngarkuar me barrën e propagandës, ai dinte të shkruante me zgjuarsi dhe ndjenjë njerëzore. Veprat e tij si “Xoni Hoxhë”, “Janë plagët që flasin”, “Dasma e madhe”, “Flamur në stuhi” dhe “Ditari ynë” përpiqeshin të sjellin në skenë dramën dhe dinjitetin e njeriut të thjeshtë.
Por më shumë se gjithçka, ai ishte aktor. Një aktor që shndërronte rolin në përjetim. Me një zë të ngrohtë, me një diksion të kulluar, me një aftësi të rrallë për të luajtur në dialekte të ndryshme, ai krijonte figura që nguliteshin në kujtesë: Gjeloshi te “Votra e huaj”, Tetarefi te “Mikroborgjezët”, varrmihësi te “Hamleti”, Dobçinski te “Revizori”, Sokoli te “Halili dhe Hajria”. Figura që nuk harrohen jo vetëm për mjeshtërinë aktoriale, por për humanitetin që i vishte.
Edhe në kinematografi, ndonëse me pak role, la gjurmë, në filmin “Debatik” ai solli një nga portretet më njerëzore, ndërsa në “Toka jonë” ishte pjesë e një brezi aktorësh që e bënë filmin shqiptar të denjë për kohën.
Por jeta nuk i fali kohë. Ai u nda nga kjo botë më 21 qershor 1968, pa mbushur ende 47 vjeç. Një ndarje që i dhembi jo vetëm skenës, por gjithë publikut që e kishte ndjerë si të familjes, si zërin e mbrëmjes në radio, si njeriun që qeshte dhe qante me ta.
Sot, vepra e Besim Levonjës ndoshta shikohet edhe me sy kritik, për rrëshqitjet e kohës, për vizatime të karikaturizuara si në “Prefekti”, që denigronte një figurë reale si Qazim Mulleti. Por kjo nuk ia zbeh kontributin dhe sinqeritetin krijues me të cilin u përpoq t’i jepte skenës shqiptare një zë, një kolorit, një gjuhë, një karakter. Ai e solli jetën në teatër, me të gjitha dritëhijet e saj.
Në këtë ditë përkujtimore, kujtojmë jo vetëm aktorin dhe shkrimtarin, por një njeri që deshi artin deri në frymën e fundit. Ai që nuk pat as fëmijëri, as strehë, e bëri skenën shtëpi, publikun familje, dhe fjalën art. Dhe kjo është trashëgimia më e vyer që ai la pas.
Besim Levonja nuk është më mes nesh, por zëri i tij ende tingëllon nëpër sallat e teatrove, në radioskenat e kujtimeve tona, në buzëqeshjet që mbajnë gjallë një kohë, një emër, një shpirt.
Kujtesën dhe respektin, mirënjohjen dhe vlerësimin i’a detyrojmë të gjithëve, edhe atyre që ideologjoa dhe regjimi duke i vënë këmbln në fyt bënë që arti i tyre të ishte një zoritje, por që mbeti art, themeli i ngrehinës së shpirtit që e kthyen me shpirt dhe pasion në altar.
