Nga Albert Vataj
E nënshkruar më 15 qershor të vitit 1215 si një dakordësi me rëndësi themelore historike, ajo do të ngulitej në ndërgjegjen e udhërrfimit të botës përnga vullnesa e të drejtës si një emblemë lirie. “Akti i Madh” i Anglisë që i takon vitit 1215 ka qenë i pari dokument që sfidonte autoritetin e mbretit, duke e detyruar këtë të fundit t’i nënshtrohet sundimit të ligjit si dhe të mbrojë popullin e tij nga abuzimet feudale.
Ndonëse pjesa më e madhe e ideve të këtij Akti janë rishikuar apo janë shfuqizuar që atëherë, parimet kryesore të Magna Carta-s ofruan konturet për demokracitë e kohëve moderne. Një prej klauzolave të saj, e cila ndodhet edhe sot e kësaj dite në librat anglezë të së drejtës, është pranuar universalisht si definicioni më i parë i habeas corpus – e drejta universale për një proces gjyqësor të drejtë.
Magna Carta, ishte një akt madhor që do të bënte paqe mes mbështetësve të Mbretit Xhon të Anglisë dhe grupit rebel të baronëve.
Ajo premtoi mbrojtjen e të drejtave të kishave, mbrojtje gjithashtu për baronët nga burgime të paligjshëm, qasje e shpejtë dhe e paanshme për dhënje të drejtësisë, dhe kufizimet pagesave të feudalëve për Kurorën. Zbatueshmëri e “Kartës së Madhe të Lirive”, Magna Carta do të arrihej nëpërmjet një këshill prej 25 baronëve. Asnjëra palë nuk qëndroi prapa angazhimeve të tyre. Statuti u anulua nga Papa Innocent III, duke çuar në Luftën e Parë të baronëve”. Pas vdekjes së Xhonit, Regency qeveria e djalit të tij të vogël, Henry III, riboton dokumentin më 1216, zhveshur nga disa prej përmbajtjes së tij më radikal, por në një orvatje të pasuksesshme për të ndërtuar mbështetje politike për kauzën e tyre. Në fund të luftës në 1217, ajo ishte pjesë e traktatit të paqes rënë dakord në Lambeth, ku dokumenti i’u nënvizua emërtesa Magna Carta, për të dalluar atë nga më aktet e tjera si Karta e Pyjeve, e cila ishte lëshuar në të njëjtën kohë. Me qëllim rishikimi të shkurtimit të fondeve, Magna Carta ribotohet nga Henry më 1225, në këmbim të një granti të taksave të reja. Djali i tij, Edëard I, i rikthehet këtij dokumenti më 1297, këtë herë duke konfirmuar dhe duke i dhënë atributet e një statuti ligjor për Anglinë.
Magna Carta u bë pjesë kruciale e jetës politike angleze duke u përtëritur dhe pasuruar nga çdo monark ardhës, edhe pse me kalimin e kohës, Parlamenti Anglez miratoi ligje të reja, dhe ajo u përball me humbjen e disa rëndësive të saj praktike. Në fund të shekullit të XVI ka pasur një rritje e shpejtë në interes për Magna Carta. Avokatët dhe historianët në atë kohë besonin se kishte një kushtetutë të lashtë angleze, duke synuar të riktheheshin pas në favor të lirive individuale. Ata argumentuan se pushtimi Norman i 1066 kishte rrëzuar këto të drejta, dhe se Magna Carta vjen si një përpjekje e njohur për rivendosjen e tyre, duke e bërë statuti një bazë e domosdoshme për fuqitë bashkëkohore të Parlamentit dhe parimet ligjore, si habeas corpus .
Edhe pse kjo llogari historike ishte me të meta, juristët si Sir Edëard Coke e ka përdorur Magna Carta gjerësisht në fillim të shekullit të XVII, duke argumentuar kundër të drejtën hyjnore të mbretërve parashtruara nga monarku Stuart. Të dy, James I dhe djali i tij Charles I u përpoq për të shtypur diskutimin e Kartës së Madhe, deri sa çështja u cunguar nga Lufta Civile Angleze e vitit 1640 dhe ekzekutimin e Charles. Miti politik i Magna Carta dhe mbrojtjen që ajo i garanton lirive personale vazhdoi pas Revolucionit të Lavdishëm të 1688 deri në shekullin e XIX. Ajo ka gjetur zbatim te kolonistët e hershëm amerikane në të trembëdhjetë kolonitë, gjithashtu ka shërbyer si bazë e fuqishme juridike në formimin e Kushtetutës amerikane në vitin 1787, e cila u bë ligji suprem i vendit në republikën e re të Shteteve të Bashkuara. Hulumtimet nga historianë të periudhës viktoriane tregojnë se origjinali i vitit 1215 kishte të bënte me marrëdhëniet mesjetare ndërmjet monarkut dhe baronëve, dhe jo një përfaqësues dhe mbrojtës i interesave të njerëzve të thjeshtë. Gjithsesi Magna Carta mbeti një dokument i fuqishëm, portret i pamohueshëm i frymës së barazisë dhe të drejtës. Sot Magna Carta është një mit, një legjendë, një fakt domethënës i rregullimit të marrëdhënieve mes palëve. Gjithmonë ajo do të njihet si Magna Carta, edhe pas 800 vitesh pothuajse e gjithë përmbajtja e saj u shfuqizua nga librat e dekreteve në shekujt XIX-XX.
Duke marrë sugjerime nga dokumenti më shumë se pesë shekuj më vonë, revolucionarët në Amerikë inkorporuan një pjesë të madhe të ideve bazë të Magna Carta-s në një tjetër dokument shumë të rëndësishëm – Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës.
Feudalizmi ishte kuadri ligjor, me anë të të cilit qeverisej përgjithësisht huadhënia e pronave dhe tokave në kohërat e mesjetës.
Ajo i jepte praktikisht mbretit kontroll në të gjithë pronat e mbretërisë së tij, të cilat punoheshin nga fshatarët, që nga ana e tyre ishin të mbikëqyrur prej baronëve feudalë.
Çdokush në hierarki kishte përgjegjësi financiare dhe sociale ndaj rangut që ndodhej mbi ta, duke përfshirë baronët, të cilët jepnin llogari direkt tek mbreti.
Shumica e mbretërve të Anglisë nuk i ushtronin të gjithë të drejtat e tyre feudale, si për shembull të drejtën dhe kompetencën për të kontrolluar se me kë martoheshin ata që ndodheshin poshtë tyre. Megjithatë, kjo u ndryshua me ardhjen e Mbretit Xhon, sundimtari që është paraqitur si personazhi negativ në historinë e Robin Hudit. Abuzimet që Xhoni bënte me sistemin feudal ishin të shpeshta dhe kjo gjë i zemëroi së tepërmi baronët, të cilët po zhvateshin rregullisht prej tokave dhe fitimeve të tyre.
Pasi u kish ardhur në majë të hundës, baronët u rebeluan dhe e detyruan mbretin që të firmoste Magna Carta-n, një listë me 63 klauzola që ishin hartuar për të kufizuar pushtetin e Mbretit Xhon. Ishte hera e parë që autoriteti mbretëror i nënshtrohej zyrtarisht ligjit, në vend që të mbretëronte mbi të.
Kopje të shumëfishuara të dokumentit u vulosën me dyll në 1215, dhe më pas u lexuan në të gjithë hapësirat e mbretërisë.
E strukur diku në mes të Magna Carta-s, atje ku ndoshta vështirë se ta zë syri, ndodhet ajo çfarë historianët e konsiderojnë si një prej trashëgimive më jetëgjata të Magna Cartas.
Habeas Corpus, ose e drejta për një proces të drejtë gjyqësor dhe një gjykim nga një juri, është një koncept ligjor universal për kohët e sotme, por ajo nuk ekzistonte aspak në librat e së drejtës deri kur baronët shënuan në Magna Carta se:
“Asnjë njeri i lirë nuk do të kapet apo burgoset, apo të zhvishet nga të drejtat dhe pronat e tij, ose të nxirret jashtë ligji apo të dëbohet në mërgim – përveçse nga gjykimi i ligjshëm i të barabartëve të tij, apo nga ligji i vendit”.
Ndonëse kjo deklaratë nuk ishte një prej karakteristikave më të spikatura të Magna Carta-s në kohën kur kjo e fundit u bë publike, ajo është përmendur dhe thirrur gjithnjë e më shpesh nëpër shekuj – sidomos gjatë kohërave të vështira e të turbullta – për të mbrojtur dhe ruajtur të drejtat dhe liritë civile. Kriza e Luftës Civile Angleze e shekullit të shtatëmbëdhjetë ishte një kohë e tillë e trazuar, dhe ishte gjithashtu pikërisht gjatë kësaj periudhe që shumë anglezë u nisën drejt kolonive amerikane.
Deri në mesin e shekullit të tetëmbëdhjetë, kolonitë e Botës së Re ishin populluar tashmë nga një grup amerikanësh të brezit të parë, me një arsimim të admirueshëm në legjislacionin dhe të drejtën angleze, si përshembull Tomas Xheferson dhe Xhon Adams.
Në fund të Luftës Revolucionare, kur kish ardhur tashmë koha të hartohej një kushtetutë për Shtetet e Bashkuara të Amerikës, këta njerëz përfshinë më të mirën e të drejtës angleze dhe asaj cfarë kishin mësuar më herët, duke e përshtatur me rrethanat, në kushtetutën e tokës së re, pa monark.
Ende me një domethënie dhe rëndësi shumë të madhe sot, Amendamenti i Pestë i Kushtetutës së SHBA ka një përmbajtje pothuajse identike me atë statut.
Tashmë ajo është histori, është artefakt, është dëshmi e gjallë e atyre përpjekjeve që udhërrëfyen botën në të drejtën dhe barazinë. Ajo është duke u thërrmuar. E mbushur me njolla prej lagështirës numëron vitet dhe mpaket para syve të vizitorëve. E shkruajtur në latinishten e Mesjetës ajo qëndron e varur si medalion e civilizimit. Por sido që të jetë, Magna Carta ia ka dalë mbanë që të mbetet e lidhur ngushtësisht me kauzën e të drejtave të njeriut edhe sot, më shumë se 800 vjet pasi është derdhur në një dorëshkrim dhe vulosur me vulën e dylltë të mbretit të Anglisë.
