Nga Albert Vataj
Nuk mund dhe nuk duhet të ikë ky përvjetor ndarjeje me skalitësin e zemrës prej fjale dhe përjetimi, pa një kujtesë, pa një foto, pa disa ndërmendje të bukura dhe të çiltra për poetin që jetoi poetikisht dhe shkroi poezi të guximshme, lëvroi në një tokë të djegur nga zjarri i pasionit, epshit dhe dalldisë, metaforës dhe shpirtit të shpërthyer në vargje që do ta bëjnë atë të përjetshëm.
Pano Taçi ishte dhe mbetet një nga ato zëra që nuk mund t’i marrë harresa, jo thjesht se la pas një vepër, libra, drama, kujtime, por sepse ai ishte vetë poezia në mish dhe frymë. Një zjarr i papajtueshëm me censurën e brendshme dhe atë shoqërore, një shpirt i lirë që e shkroi veten në emër të dashurisë dhe revoltës, Erosit dhe Kupidit, dhe që pagoi një çmim të rëndë për këtë liri.
Ai ishte një poet i gjallë në epokën e mungesës, një njeri që jetoi burgun si stacion kalimtar të frymëzimit dhe e shndërroi vuajtjen në dritë poetike. Poezitë e tij, si gjethe të skuqura nga pasioni, bien ende mbi letrat tona me një zë që kërkon të dëgjohet, që vjen nga thellësia e një kohe të rrënuar por edhe të ndriçuar nga krijimtaria.
Në Irlandë, emri i tij është skalitur në Bibliotekën Tragjike Botërore, krahas 400 poetëve të gjallë të këtij shekulli, një përzgjedhje që nderon jo vetëm emrin e tij, por edhe plagët dhe plagët që e bënë atë poet. Më shumë se tituj librash, ai kishte vite burgu. Më shumë se jetesë, kishte vetëmim. Dhe megjithatë, prej kësaj vetmie doli një dritë e thellë, një poezi që ndez dhe mallëngjen, që trondit dhe frymëzon.
Pas rrëzimit të diktaturës, ai mbeti një figurë e tërhequr, por jo e heshtur. Vazhdoi të shkruante, të botonte, të digjej me zjarrin e brendshëm të fjalës. Shkroi rreth 20 vëllime poetike, drama, kujtime, rrëfime nga koha e vuajtjes dhe kohës që nuk e kuptoi. Vlerësuar nga kritika si një poet i rrallë, i thellë dhe i pakompromis, Pano Taçi mori disa çmime letrare brenda dhe jashtë vendit, por më e madhja ishte dashuria për fjalën dhe liria që nuk e la asnjëherë të shuhej brenda tij.
Sot, më 13 qershor, kujtojmë jo vetëm një datë ndarjeje fizike, por një ditë të përjetimit të pranisë së tij të pashuar. Ai që shkroi për dashurinë si shpagim i jetës dhe për jetën si lëndë e dashurisë, mbetet midis nesh, në secilin varg që guxon të jetë i ndershëm dhe i dhimbshëm, siç ishte ai vetë.
Ai pati shumë miq, kohë dhe nge për shumë të tjerë. Pati admirues dhe lexues të shumtë, por ai që do të kujtohej në përvjetorin e vdekjes së tij do të ishte miku dhe kolegu im, Qerim Vrioni, i cili e bëri atë pjesë e një serie kumtesash malli dhe përshpirtjesh gjithmonshmërie në kolanën “Një foto dhe…disa rreshta”.
“Një foto dhe…disa rreshta” për, Pano Taçi
Me poetin Pano Taçi (1928-2012) më njohu gjatë një përurimi libri, miku ynë i përbashkët, shkrimtari dhe redaktori, Pandeli Koçi. Emrin e Panos, bashkë me poezitë e tij i kisha hasur në shtypin letrar, kryesisht pas viteve ’90, por më tepër e kisha dëgjuar ndër biseda me poetë dhe shkrimtarë, të cilët nuk kursenin lëvdatat për artin e tij.
Megjithëse gjatë L2B, ai ishte rreshtuar si partizan me Brigadën 23 S, për shumë kohë duke filluar qysh prej vitit 1947, ai provoi burgun (agjitacion-propagandë), internimin, persekutimin politik dhe sidomos atë psikologjik, të shoqëruara me vetminë, që e trishtonte shumë. Gjithsesi, këto nuk arritën ta shtypnin natyrën e tij prej artisti-rebel. Po ashtu, ky kalvar vuajtjesh, me familje pa familje, me banesë pa banesë, nuk ia thau shpirtin. Ai ishte i shoqërueshëm dhe mjaft i mirëpritur në shumë mjedise shkrimtarësh dhe poetësh, ku përcillte kulturë, por edhe humor. Madje një Bar i njohur në Tiranë (Kafe “Europa”) nuk e lejonte fare të paguante filxhanin e përditshëm të kafesë. Miqtë e tij të shumtë i kishin ngjitur nofka të ndryshme miqësore, si, psh, Hokatar dhe tragjik njëherësh (Bejko), Pani Plak, Plak ashik e qejfli, rebeli i përjetshëm, këngëtari i vetmuar i dashurisë etj.
Në vitin 1963, u bë gati për botim përmbledhja e parë poetike e Panos me titull “Ura e ylberit”, por për mospërputhje me vijën e kuqe ideologjike të kohës, u kthye në karton e pak më vonë shërbeu si corpus delicti për dënimin e tij, sërish me akuzë politike, të vitit 1964. Vetëm pas rrëzimit të diktaturës, ai doli para lexuesve me rreth 13 vëllime poetike si, “Poezi të zgjedhura”, “Blerim i thinjur”, “Hukama e Venusit”, “Dhe vdekja do paguar”, “Sa pak qiell”, “Lakuriq”(eros) etj. Pano Taçi lëvroi edhe dramën, fabulën dhe përrallën. Gjithsesi, ai mbetet një nga poetët më të shquar në lëvrimin e poezisë kushtuar bukurisë së femrës, sidomos në aspektin erotik. Një nga poezitë me rezonim të theksuar bashkëkohor është ajo me titull “Populli im vulëhumbur”….
Atë mbrëmje shkurti të vitit 2003, po pinim kafe bashkë me të tjerë tek Bar “LUX”, poshtë Bibliotekës Kombëtare, por edhe duke dëgjuar Panon të lexonte disa poezi erotike të një libri të sapobotuar brenda të cilave gëlonte edhe humori. Natyrisht, leximi shkaktonte edhe të qeshura të shumta, por poeti i mbante të tijat të fshehura nën buzë, atij i qeshte shpirti kur kënaqte të tjerët.
Në një nga ato çaste e fotografova… përfundon, Vrioni
Kanë thënë për pano Taçin
Dritëro Agolli: Një pemë kopshti e veçantë
Pano Taçi është poet origjinal, poet që vetëm ai mund të jetë i tillë. Në pemët e kopshtit të poezisë, Pano Taçi ka pemën e tij të veçantë, që nuk ngatërrohet me pemët e tjera. A ka gjë më të mirë se kjo? Duke vështruar nga të gjitha anët metaforën vuajtjes dhe të qëndresës, mund të zbulosh një element të çuditshëm të Pano Taçit, që është karakteristikë e poetëve të mëdhenj. Ky element është përqeshja e vuajtjes, humori mbi këtë vuajtje: Koka ime e kositur,/ Si aerodrom me tre viza,/ Mbi tri kodra bërë nga shkopi,/ Ulen si avionë tri miza…
Xhevahir Spahiu: Fjalë njeriu për njeriun, mbi e nën dhê
Gjendje dhe gjetje të mirëfillta poetike; shumë pikëllim dhe pak shpresë; hove të fundme dashurore në pleqëri të thelle, – ja ç’na kumton me një thjeshtësi prekëse poeti endacak Pano Taçi, të cilit si burgu, si pasburgu, ia mpakën por s’ia mplakën dot shpirtin rebel dhe ndjeshmërinë thuaj serembiane. Humbellat e dhembjeve dhe ritmi i valëve të një jete të trazuar të pikin në zemër dhe të bëjnë të mendosh se njeriu nuk është një ishull i vetmuar: fati i tij është pjesë e fatit të të gjithëve. Fjale drithëruese, pagëzim gazavaji . Fjalë njeriu për njeriun. Mbi e nën dhê.
Isuf Luzaj: Të paskëshe lindur i huaj!…
Pak herë në jetë më ka bezdisur loti, si për fëmijën tim, miq shokë, dashamirë, atdhe dhe popullin tim, siç më dogji faqet e rrudhura dhe më kripi buzët memece, duke lexuar librin poetik “Blerimi” të Pano Taçit. Të paskëshe lindur italian, emri yt do të udhëtonte nëpër shekuj me Silvio Pelliçon dhe Giacomo Leopardin; austriak me Rilken; anglez me Miltonin; spanjoll me Calderonin; argjentinas me Borges; kilian me Neruden; francez me Hygo, La Martin, Musset; amerikan me Frostin. Jam i sigurt se figura jote do të udhëtonte kohët nëpër enciklopeditë euro-amerikane.
Luljeta Lleshanaku: Një libër i përthyer në të gjitha faqet!…
Mik dhe vazhdues i Lasgush Poradecit, përpiqet të ruajë timbrin e ëmbël, ritmin e qartë si pikat e shiut në çatitë e orëve të vona në shkurt. Megjithatë, poezia e tij s’është kurrë krejt e qetë, ajo është fërkim dy gjendjesh, dy rrymash, të cilat shkojnë në drejtime të kundërta të një barke të madhe, me dallgët që shkojnë në drejtim tjetër, dy resh me ngarkesa të kundërta, një rrufe e thatë që shpon qiellin si nepërka e etur në gusht.
Duke lexuar poezinë e Pano Taçit kemi shfletuar dramën e njeriut të ndershëm, ku te gjitha fletët janë të përthyera në skaj, si cepa të kujtesës, ku të gjitha fletët janë dëshmitare, janë të domosdoshme si brinjë të kafazit ku u përmbyll për aq kohë ai.
Vath Koreshi: Pas heshtjes së tij olimpike
Një libër i Pano Taçit është një bashkëbisedim i shkujdesur me të, një rrëfim me zemër në dorë për shtegtimet e shpirtit të tij. Është vështirë ta ndash Pano Taçin njeri nga Pano Taçi poet. Domethënë gjithë ndërtimin e tij fiziko-shpirtëror, heshtjen e tij, ngrysjen e vetullave si për të fshehur xixëllimën e syve, një brengë të tijën, të kushediseçfarët e të përhershme që gjendet prapa heshtjes olimpike, por edhe para romuzit, shakasë së beftë dhe natyrës së tij prej bohemi.
Sadik Bejko: Ai ishte një mrekulli, hokatar dhe tragjik njëherësh
Pano Taçi është një mrekulli si poezi dhe si fenomen. Ai, mbas sa e sa vitesh te burgut dhe te internimit, ruan vitalitetin e shijes së jetës, ruan të gjallë një vijimësi nga poezia e Lasgushit dhe e Ali Asllanit. Hokatar dhe tragjik njëherësh, ai nën pamjen e një plaku ashik e qejfli, mik i tavolinave e i rrugëve, përherë buzagaz, sjell një përvojë të madhe e të thellë të njeriut që u ka kaluar vuajtjeve mespërmes.
Nehat Sopaj: Klasiku i fundit
Vazhdues i drejtpërdrejt i poezisë së Lazgush Poradecit, Pano Taçi është mjeshtër i gjuhës shqipe. Në gjithë poezinë e tij, ai është klasiku i vetëm i gjallë.
Visar Zhiti
Pano Taçi e pranon me zemër të hapur humorin miqve, bën vetë humor, me një buzëqeshje njerëzore, të padhëmbë, sikur t’i ketë hequr asaj cinizmin, gjithë dritë të butë, por që në brendësi ka dhimbje dhe një dëshpërim të përmbajtur, vetëm të tijën.
Edmond Tupja: Shpirtbukur në Parajsë
Vdiq Pano Taçi, rrugaçi, i pabinduri, margjinali, outsider-i, vulëhumburi dhe vetvetegjeturi, i pafati e dhimbjelarti. Edhe sikur Parajsa të mos ekzistonte, do të ishte e nevojshme të shpikej vetëm për atë, poetin e mallkuar, e ndaluar, grushtshtrënguar, zemërmjaltë e shpirtbukur… Botuar në “Dita”
Poezi nga Pano Taçi
Jetë morri
Kur tokës, iu zvarrita si morri mbi kurriz,
poshtë këmishës me arna më gjeti mua;
tek kruhej, kur pickoja e bëja ta gudulis,
më zu e me gaz më vuri mbi thua.
Bëri të më shtypte, e s’më shtypi dot.
lëkurën koha ma kish bërë prej guri.
morr i uritur, kyçur në qeli të ndotë
bënë çmos të ma shtronte lëkurën druri.
E tani, morr i plakur, them të bëj gjumë.
e ç’lëkurë me plagë që kisha tej i hodha.
poshtë këmishës së tokës, u lodha shumë,
më shumë se ç’duhej, nëpër zhele u lodha.
Do shtrihem t’i kyç sytë e mi të vrarë,
nga pagjumsia. Do fle pa andralla.
kujdes, mos më zgjoni nga gjumi me të qarë
se loti do m’i djeg të lodhurat kokalla.
Kujdes, ngrihem e ju tremb vurkollak
si skelet golle pa asgjë përbrenda.
të tjerë shushunja tokës i pin gjak,
unë q’e giciloja të qeshte, iu rënda.
Si morr pa ngjyrë që zvarë, zvarë shkon
nën këmishën e palarë të tokës, ku më vunë
te sqetulla e saj ku djersa i kutërbon,
më bëri të jetoj me përdhunë
nga që e bëja të kruhet.
Do shkoj të shtrihem të bëj gjumë
O soi im i morrit, u lodha shumë,
më shumë se ç’duhet.
Duke gicilisur tokën plakë:
kam cimbisur helm e jo gjak.
Demokraci
(Fragment poeme)
Me plagë dje,
me plagë sot.
I tharë pa vlagë.
Po nesër, përsëri
me plagë?
Mu rrudh ky shpirt që mu ndeh si flatër
gjithë plagë mbi Shqipërinë
me ankthin e kaltër.
Ç’të them për demokracinë?!
E gjeta, a më gjeti
me gurin e Sizifit mbi shpinë?
Tek bëra të çaja dallgë vrotometi,
më erdhi kofini pas të vjeli
varur në hallka çengeli.
………………………………………
A, nuk di…,
më ke pritura apo të kam pritur
demokraci?
Në derë të shoshoqit kush ka trokitur
i pari nga ne të dy?
Me ç’shoh jemi të papërgatitur
Si unë, si ti, të bëjmë dashuri…
………………………………….
Me ç’shoh se për varr mu bë deti
e ëndrrat mu rrudhën,
më bëhet se për te njëri-tjetri të dy,
kemi humbur udhën.
………………………………………
Ku janë vetëtimat
e qiellit të kafkës?
Ku janë bubullimat?
Po krahët e çafkës,
që çajnë tallazet e detit të trazuar?
Deri kur, o tru i bekuar
o ti mendje nur;
Ti e Unë
në gjumë
deri kur?
A thua zemrat
janë bërë gur?
Të flas ty, moj demokraci,
në të pëlqen të derdh lot;
ti qenke e sëmurë
dita që pres është larg…
Me plagë dje, me plagë sot,
po nesër, përsëri me plagë?
Ka a s’ka Zot?!
Në mëhallën e qenve
Te bregu i lumit dhomën ma dhanë,
Me mëhallën e qenve zabërhanë,
Streha ku rroja dhunshëm m’u prish,
Që ditën e parë kur qentë më panë,
m’u sulën të më hanë,
U ngjaja kockë pa mish.
I thashë komshiut rom, si ta bëj zap
Këtë shpurë qenësh të babëzitur,
Që më bëjnë t’ia mbath me vrap
Tek turren të më hanë, të uritur?
Arixhiu më tha: Gaxho, të shpëtosh
Një torbë me kocka bli në pazar,
Si mik shpërndajua që t’i lezetosh
E do shohësh se do gjesh karar.
Bëra romi siç më tha,
Një trastë me kocka çdo ditë blej,
Sa më shohin bishtin tundin ata,
E unë dashurinë ua ndiej,
Si plak zabërhan më mbajnë për vëlla.
Tanusha
”E, unë Tanushën vetë e kam pa”
-nga Eposi-
… … … … … … …
E ndezur prush,
Te bregu i lumit hapin e shtriu.
Kur pa, që s’e shihte askush:
U çvesh, e pylli psherëtiu.
Rrobat i la aty përreth.
Diellit i plasi syri.
Vala e lumit u rrënqeth,
Kur Tanusha cullak i hyri.
I fshehur rri Zoti përflakur nga malli
Pas brekëve qëndisur me lule,
Që i la Tanusha te zalli.
E, unë djalli,
Shikoja si lahej berbecule,
Pas trungut të dardhës, tek rrija atje,
Duke mbajtur me dorë zhulkat prushore,
Se mos binin përdhe,
Dardhat e mia hënore…
Një lot
Një lot, oh, e desha një lot,
Syu të ma pikojë tatëpjetë,
Rrudhës së faqes së ftohtë
Mbi buzën time të zbehtë.
Në bie si hënë e plotë,
E pi për raki të sertë.
Pordha
(Fragment poeme)
Them t’ia marr këngës me pordhë,
Skamjen vetes bëj t’ia qaj,
Të luftosh për një copë krodhë,
Haj e zeza jetë, haj.
Buçet pordha në Kuvend.
Pordha blu e pordhë e kuqe,
Një bythë e hedh gjithë shend,
Tjetra një fëndë thuthuqe.
…………………………………….
Në Pazar ku shiten pordhë,
Pordhë që na tymos bytha,
Medet shpresat ç’na i vodhë,
Pordhë e fëndë që të gjitha.
Është koha vidh të vjedhim
Pasurohesh me mashtrim,
Pirdh, moj bythë, që të pjerdhim,
Gjyqet që s’kanë mbarim.
Ç’është ky popull që me pordhë,
Bën ta thotë të shkretën fjalë?
Dyshas ia presin me kordhë,
Pa zë pordha që t’i dalë.
Kur s’ka ç’ham, o Zot pa bythë?
Ti njerinë ta kishe bërë,
Ç’pret, nga një tapë na hidh,
Që t’ia vëmë bythës në vërë.
……………………………………
Tani, Zot, bythës dëgjoja,
Pordha pordhën s’e merr vesh,
Pirdh nga poshtë e pirdh nga goja,
Fëndë e pordhë u bën përshesh.
Se me ç’dihet jeta vetë,
Na qenka një pordhë e madhe,
Për ç’më heq ky shpirt i shkretë,
Me pordhë bëj t’i zbus ca halle.
Me ç’po bëj një jetë murgu,
Askush s’më troket në derë,
Bëj ta hedh një pordhë burgu,
Prapanica fëndë ma nxjerr.
Bythën time që s’zë tule,
Me shqelm fati tej ma hedh,
Ç’e shtyj jetën me fasule,
Më pëlqen mbi gjemb të pjerdh.
Bëj t’ia qaj dhimbjen brengës,
Për kadastrën myk të vjetër,
T’i bësh pordhën hipotekës,
Kur për zot të del një tjetër.
……………………………………..
Ç’u pordh dje dhe ç’pirdhet sot,
Turmë e pjerdhur ia fut kot,
Ç’presim ne për mbarë, o Zot,
Pirdh ta pjerdhim këtë botë!
Pirdh të pjerdhim, o vëlla,
Me që mendja po na lot,
Ç’pjerdhim ne si fukara,
Populli pordhës ia fut kot.
Tiranë, korrik 2008
