“Për herë të parë dhe ndoshta të vetmen, një artist ia doli t’i jepte formë konkrete dhe të prekshme frikës që kishte përhumbur mendjet e njeriut në Mesjetë. Ishte një arritje që ndoshta ishte e mundur vetëm në këtë moment, kur idetë e vjetra ishin ende të forta dhe megjithatë fryma moderne [e Rilindjes] i kishte dhënë artistit metoda për të përfaqësuar atë që shihte”, shkruan për “Kopshtin e kënaqësive tokësore”, historiani i famshëm i artit EH Gombrich.
Vepra më e famshme e Bosch u pikturua për të përkujtuar dasmën e vajzës së kontit Henri II të Nassau, Bruksel. Triptiku kishte për qëllim të ilustronte “përfitimet dhe rreziqet” e martesës me anë të një shëmbëlltyre biblike: Adami dhe Eva në Kopshtin e Edenit, në të majtë, një “parajsë” hedoniste zë panelin qendror, ndërsa një ferr flakërues i pret mëkatarët dhe të papenduarit në të djathtë. Në rastin e jashtëm, Bosch portretizon origjinën e botës, veçanërisht ditën e tretë të krijimit, kur u formua parajsa tokësore, në grisaille (tone gri). Imazhi paraqet një figurë të vogël të Zotit që mban një libër të hapur në këndin e sipërm të majtë, me mbishkrimin në latinisht, “Sepse ai foli dhe u bë; ai urdhëroi dhe qëndroi i palëkundur”.
Në Kopshtin e Edenit një Zot i ri po kryeson martesën e Adamit dhe Evës. Rrethinat e tyre qiellore janë të populluara nga kafshë, krijesa mitike, pemë, ujë dhe një strukturë fantastike që noton në liqen. Historiani i artit Wilhelm Fraenger thekson se Zoti po prek Evën dhe se këmbët e Adamit prekin mantelin e Zotit, duke krijuar një lidhje të pandashme midis të treve, përmes së cilës “një rrymë e fuqisë hyjnore rrjedh poshtë, kështu që ky grup prej tresh në fakt formon një qark të mbyllur, një kompleks energjie magjike”. E parë nga ky këndvështrim, skena është një vizualizimi i bashkimit hyjnor midis njeriut dhe Zotit. Në panelin qendror, Bosch ilustron zhvillimin e Kopshtit të Edenit dhe përparimin e njerëzimit përmes festimeve dhe aktiviteteve të këndshme.
Lakuriqësia e figurave tregon se skena ndodh para dëbimit të njeriut nga parajsa. Megjithatë, fokusi i dukshëm i figurave në vetëkënaqjen e menjëhershme dhe dorëzimin në tundim (të përforcuar nga simboli i përsëritur i luleshtrydhes) mund të shihet për të parashikuar gjykimin përfundimtar dhe zbritjen në zorrët e Ferrit. Bosch na jep një peizazh të errët dhe kaotik, pa florë dhe faunë. Instrumentet e shumta muzikore në skenë ka të ngjarë t’i referohen formave të ndryshme të mëkatit, të tilla si gajde që përfaqësojnë epshin dhe kënaqësitë e mishit. Në qendër të skenës qëndron ikonë “njeriu i pemës” i tij (ndoshta një autoportret), një vëzhgues i thjeshtë i botës, njësoj si vetë artisti.
“Kopshti i kënaqësive tokësore”, punë në bojra vaji mbi dru plepi, e datuar në vitet 1490-1510, ka ftuar një gamë interpretimesh në dukje të pashtershme; nga historiani i shtatëmbëdhjetë spanjoll José de Siguenza i cili e përshkroi pikturën si “një koment satirik mbi turpin dhe mëkatin e njerëzimit”, deri në shekullin e njëzet e një kur historiania e artit Pilar Silva e përshkroi pikturën si një meditim mbi “natyrën kalimtare të kotësisë tokësore”. “. Por pjesa u përmblodh mirë nga historiania e artit Claire Selvin, e cila shkroi: “Pirësia e Bosch-it për humor dhe absurditet shkëlqen përmes kryeveprës së tij. Figurat nudo i përdredhin trupat e tyre me gishta rreth njëri-tjetrit dhe kryejnë poza akrobatike, zogjtë dhe kafshët shikojnë ose bashkohen me erotikën, argëtim dhe disa pjesëmarrës mblidhen në guaska të rehatshme dhe rrethime të formave dhe ngjyrave të ndryshme. Leviteti mund të gjendet edhe në skenat makabre të shkatërrimit në anën e djathtë të triptikut, ku një palë veshë gjigantë mbajnë një thikë masive dhe instrumente muzikore monumentale përdoren si mjete torture. Më shumë se 500 vjet pas krijimit të saj, “Kopshti i kënaqësive tokësore”, i cili vë në pah imagjinatën e pakufishme të Bosch, mbetet një burim magjepsjeje dhe argëtimi intensiv për historianët e artit dhe artdashësit njësoj”.
Përgatiti: Albert Vataj
