Nga Albert Vataj
Nga më të urtët është më “i çmenduri”, dhe prej më “të krisurve” është mendimtari më brilant i një epoke të çliruar nga kufizimet, por të molepsur nga paranojat, i një arsyetimi njerëzor që përpiqet të qëndrojë në ekuilibër mes dy skajeve të ekzistencës, që i kundërvihen njëra-tjetrës. Ai është këtu me mendimit e tij që pret si shpatë dhe godet si një fuqi e përbindshme mbi ngurtësimin që ka muruar një logjikë të mumifikuar që na përfaqëson. Është, le të themi pak i njohur, jashtë audicioneve të filozofisë dhe mendimit, por arsyetimi dhe fjala e tij mund të depërtojnë thellë si një shpim drite te secili vullnet sovran i individit që kërkon të jetë më shumë se i lirë edhe i kthjellët.
Bertrand Russell, ishte një nga emrat më të spikatur në listën e filozofëve, logjikuesve, matematikanëve, historianëve dhe kritikëve socialë të mëdhenj nga Britania e Madhe dhe jo vetëm. Ai ishte gjithashtu një marrës krenar i Çmimit Nobel në Letërsi në vitin 1950. Gjatë gjithë jetës së tij, Russell e shndërroi veten si një liberal, një socialist dhe një pacifist, por kurrë nuk pranoi të përshtatte ndonjë nga këto cilësi intelektualist apo të bënte kompromis në dëm të integritetit të tij filozofik. Në vitet 1900, Russell shoqëroi britanikët në “revoltë kundër idealizmit”. Ai gjithashtu besohet të jetë themeluesi i filozofisë analitike, i shoqëruar nga paraardhësi i tij Gottlob Frege dhe nxënësi Ludwig Wittgenstein. Eseja e famshme filozofike e Russell-it “On Denoting” është njohur si një “paradigmë e filozofisë”. Russell ishte njëherash një aktivist i shquar kundër luftës dhe madje u burgos për mbajtjen e një aktivizmi pacifist, gjatë Luftës së Parë Botërore. Ai ishte prej atyre mendjeve të mëdha dhe vullneteve të fuqishme dhe ndikuese reaguese që ngriti zërin kundër Adolf Hitlerit dhe kritikoi ashpër dhe pa kompromis totalitarizmin stalinist. Ai madje bëri fushatë kundër përfshirjes së Shteteve të Bashkuara në Luftën e Vietnamit. Russell veproi gjithashtu si një mbështetës i hapur i çarmatimit bërthamor. Veprat e Bertrand Russell patën një ndikim të dukshëm në logjikën, matematikën, teorinë e grupeve, gjuhësinë dhe veçanërisht në filozofinë e gjuhës, epistemologjinë dhe metafizikën.
Pavarësisht qëndimit të tij kondraves, ndoshta përmbledhja më e saktë e asaj se cili ishte Bertrand Russell vjen nga vetë Russell.
Tre pasione, të thjeshta, por jashtëzakonisht të forta, kanë qeverisur jetën time: malli për dashuri, kërkimi i dijes dhe keqardhja e padurueshme për vuajtjet e njerëzimit. Këto pasione, si erëra të forta, më kanë fryrë andej-këtej, në një rrugë të çuditshme, mbi një oqean të madh ankthi, duke arritur deri në skajin e dëshpërimit.
Unë e kam kërkuar dashurinë, së pari, sepse ajo sjell ekstazë – ekstazë aq e madhe sa shpesh do të kisha sakrifikuar gjithë pjesën tjetër të jetës për disa orë të këtij gëzimi. E kam kërkuar, më pas, sepse lehtëson vetminë – atë vetminë e tmerrshme, në të cilën një ndërgjegje e dridhur shikon mbi buzë të botës në humnerën e ftohtë të pazbuluar dhe të pajetë. E kam kërkuar më në fund, sepse në bashkimin e dashurisë kam parë, në një miniaturë mistike, vizionin parafytyrues të qiellit që kanë përfytyruar shenjtorët dhe poetët. Kjo është ajo që kërkova, dhe megjithëse mund të duket shumë e mirë për jetën njerëzore, kjo është ajo që – më në fund – kam gjetur.
Me po aq pasion kam kërkuar dijen. Unë kam dashur të kuptoj zemrat e njerëzve. Kam dashur të di pse shkëlqejnë yjet. Dhe jam përpjekur të kuptoj fuqinë pitagoriane me anë të së cilës numri qëndron mbi fluksin. Pak nga kjo, por jo shumë, kam arritur.
Dashuria dhe njohuria, aq sa ishin të mundshme, çuan lart drejt qiejve. Por gjithmonë keqardhja më kthente në tokë. Jehona klithmash dhimbjeje kumbojnë në zemrën time. Fëmijët në zi buke, viktimat e torturuara nga shtypësit, pleqtë e pafuqishëm një barrë e urryer për djemtë e tyre dhe e gjithë bota e vetmisë, varfërisë dhe dhimbjes bëjnë tallje me atë që duhet të jetë jeta njerëzore. Kam mall ta zbus këtë të keqe, por nuk mundem dhe vuaj gjithashtu.
Kjo ka qenë jeta ime. E kam parë se ia vlen të jetoj dhe do ta jetoj sërish me kënaqësi nëse do të më ofrohej mundësia. (1967, 3–4)
Në atë që në trajtesa filozofike është qujatur si “Ateizmi i Rasellit”, Bertrand argumenton se krijimi i një bote të rastësishme nuk mund të eliminonte kurrë përgjegjësinë e Zotit për ekzistencën e së keqes:
Bota, na thuhet, u krijua nga një Zot që është edhe i mirë dhe i gjithëfuqishëm. Para se të krijonte botën, Ai parashikoi gjithë dhimbjen dhe mjerimin që do të përmbante ajo. Prandaj, sipas Rasëllit, Ai (Zoti) është përgjegjës për të gjitha këto. Është e kotë të argumentosh se dhimbja në botë është për shkak të mëkatit. Në radhë të parë, kjo nuk është e vërtetë. Nuk është mëkat ai që bën që lumenjtë të dalin nga brigjet e tyre ose të shpërthejnë vullkanet, argumenton filozofi, por edhe sikur të ishte e vërtetë, nuk do të kishte asnjë ndryshim. Nëse do të lindja një fëmijë duke e ditur se fëmija do të ishte një maniak vrasës, unë duhet të mbaj përgjegjësi për krimet e tij. Nëse Zoti do ta dinte paraprakisht për mëkatet për të cilat njeriu do të ishte fajtor, Ai ishte qartësisht përgjegjës për të gjitha pasojat e atyre mëkateve kur vendosi të krijonte njeriun. (A1957, 22).
Në pyetjen nëse feja ka penguar përparimin e njohurive dhe ka futur teori të dëmshme të moralit, Russell shkruan po aq qartë: “Kundërshtimet ndaj fesë janë dy llojesh – intelektuale dhe morale. Kundërshtimi intelektual është se nuk ka asnjë arsye për të supozuar ndonjë fe të vërtetë; kundërshtimi moral është se urdhërimet fetare datojnë nga një kohë kur njerëzit ishin më mizorë se sa janë, dhe për këtë arsye priren të përjetësojnë çnjerëzore të cilat ndërgjegjja morale e epokës përndryshe do t’i rritej” (A1957, 23). Përfundimi që duhet nxjerrë, thotë Russell, është se besimi fetar ka shërbyer si mburojë kundër përparimit të dijes, si në etikë ashtu edhe në shkenca: “Kur dy njerëz të shkencës nuk pajtohen, ata nuk thirren në krahun laik; ata presin prova të tjera për të vendosur çështjen, sepse, si njerëz të shkencës, ata e dinë se asnjëra nuk është e pagabueshme. Por kur dy teologë ndryshojnë, duke qenë se nuk ka kritere të cilave mund t’u drejtohet secili, nuk ka asgjë tjetër përveç urrejtjes së ndërsjellë dhe një thirrjeje të hapur ose të fshehtë ndaj forcës”.
Ky ishte, është dhe do të mbetet, Bertrand Russell, si mendim, por më së shumti si një etapë të kurajshme dhe e kthjellët e arsyes filozofike.
Albert Vataj
