Albert Vataj
Në një epokë që endet mes shpresës për përparim dhe ankthit për humbjen e thellësive shpirtërore, letra e Gëtes drejtuar mikut të tij të ngushtë, kompozitorit Carl Friedrich Zelter, është një dëshmi e rrallë e vetëdijes kritike ndaj frymës së kohës. Shkruar më 6 qershor 1825, kjo letër është më shumë se një korrespondencë personale: është një reflektim i thellë filozofik dhe kulturor mbi simptomat e modernitetit të hershëm, mbi krizën e autenticitetit dhe humbjen e ekuilibrit midis përparimit të jashtëm dhe pjekurisë së brendshme.
Në këtë rrëfim të sinqertë, Gëte përshkruan me një ton të kthjellët e pakompromis një botë që ka filluar të vrapojë më shpejt se mendimi, ku entuziazmi i të rinjve rrëmbehet përpara se të piqet, ku pasuria dhe shpejtësia shndërrohen në vlera të vetme referuese. Ironia e hollë e Gëtes nuk është vetëm ndaj ritmeve të reja të kohës – të mishëruara në simbolet e modernitetit si hekurudhat apo anijet me avull – por edhe ndaj një lloj mediokriteti kulturor që, në emër të universalitetit dhe aksesit të gjerë, shpërfill thellësinë, mjeshtërinë dhe përkushtimin shpirtëror ndaj dijes dhe artit.
Ai përçmon tejkalimin e përhershëm, këtë prirje “ultra”, që s’e njeh më masën, s’e ndjek më esencën, që ndjek verbërisht veprimin pa njohje të temës. Thjeshtësia, dikur virtyt, është zëvendësuar nga një lloj uniformiteti i zhurmshëm, ku gjithçka zhveshet nga përmbajtja për t’u bërë vetëm funksion.
Kjo letër, e shkruar në moshën e pjekurisë së vonë të Gëtes, është gjithashtu një testament i një epoke që e ndjen veten në mbyllje – një përshëndetje ndaj një bote të vlerave të brendshme, ndaj një arti dhe jete që nuk është vetëm shpejtësi, por edhe qëndrim, që nuk është vetëm rrugëtim, por edhe reflektim. Ajo na vjen si një thirrje për vetëdije dhe kthim te vetvetja, në një kohë kur gjithçka rrezikon të bëhet zëvendësim, jo përmbajtje.
Në kontekstin e sotëm, letra tingëllon më aktuale se kurrë, si një kujtesë për të mos e lënë shpirtin në hije ndërsa trupi dhe bota nxitojnë përpara. Është një ftesë për ta ripërtërirë ndjeshmërinë, për ta ringjallur ndjenjën ndaj thelbit, për të ruajtur atë “mendje me të cilën kemi ardhur deri këtu” – e cila, sipas Gëtes, është mbase e fundit e një epoke që nuk do të rikthehet më.
***
(…) Nuk mund të përfundoj pa iu referuar sërish asaj muzike të mbingarkuar; por gjithçka, i dashur Mik, në ditët e sotme është ultra, gjithçka kapërcen përherë në mendime si në veprim. Askush nuk e njeh më veten e tij, askush nuk e kupton elementin në të cilin lëviz dhe punon, askush nuk e kupton temën që trajton. Thjeshtësia e pastër nuk bëhet fjalë; të thjeshtë kemi mjaft.
Të rinjtë entuziazmohen shumë herët dhe më pas rrëmbehen në vorbullën e kohës. Pasuria dhe shpejtësia janë ato që bota admiron dhe ato që të gjithë përpiqen të arrijnë. Hekurudhat, postat e shpejta, anijet me avull dhe çdo lloj lehtësie të mundshme në mënyrën e komunikimit, janë ato që bota e arsimuar ka në sy, që ajo të mund të mbiedukojë veten dhe në këtë mënyrë të vazhdojë në një gjendje mediokriteti. Dhe është, për më tepër, rezultat i universalitetit, që një kulturë mediokre duhet të bëhet e zakonshme; ky është qëllimi i Shoqatave Biblike, i metodës Lancasteriane të mësimit, dhe unë nuk e di se çfarë përveç kësaj.
E thënë siç duhet, ky është shekulli i burrave me kokë mbi shpatulla, për burrat praktikë me perceptime të shpejta, të cilët, për shkak se zotërojnë njëfarë shkathtësie, ndjejnë epërsinë e tyre ndaj shumicës, edhe pse ata vetë mund të mos jenë të talentuar në shkallën më të lartë. Le të mbajmë, sa të jetë e mundur, atë mendje me të cilën kemi ardhur deri këtu; ne, dhe ndoshta disa të tjerë, do të jemi të fundit të një epoke që nuk do të kthehet më kaq shpejt.
* Carl Friedrich Zelter (11 dhjetor 1758 – 15 maj 1832) ishte një kompozitor, dirigjent dhe mësues gjerman i muzikës
Përgatiti: Albert Vataj
