Nga Albert Vataj
Thënia anatemuese “Po qe se nuk kanë bukë, le të hanë brioshë” është ndoshta një nga gjykimet më të padrejta që historia i ka varur në qafë një gruaje. E thënë kurrë prej saj, por e përsëritur pafundësisht në emër të saj, kjo fjali u shndërrua në aktakuzë morale, politike dhe njerëzore ndaj Maria Antuanetës, duke e fiksuar në kujtesën kolektive si simbol të një arrogance të verbër dhe të një indiference mizore ndaj vuajtjes së popullit. Më shumë sesa një citat, ajo u bë një mjet ndëshkimi, një formulë e gatshme për ta zhveshur nga kompleksiteti njerëzor dhe për ta kthyer në figurë shembullore të fajit, duke dëshmuar se ndonjëherë historia nuk dënon mbi bazën e fakteve, por mbi nevojën për të gjetur një emër, një fytyrë dhe një fjali që të mbajë peshën e zemërimit kolektiv.
“Po qe se nuk kanë bukë, le të hanë brioshë.”
Pak fjali në histori kanë pasur një fat të tillë. E përsëritur, e thjeshtuar, e shndërruar në provë përfundimtare arrogance dhe indiference, ajo është bërë shenja e pashlyeshme e Maria Antuanetës. Por kjo fjali, aq e përshtatshme për t’u kujtuar, nuk ka dalë kurrë nga goja e saj. Nuk shfaqet në asnjë dokument bashkëkohor me të, as në dëshmi të drejtpërdrejta. Qëndrueshmëria e saj tregon pak për mbretëreshën dhe shumë më tepër për nevojën njerëzore për të gjetur një fytyrë së cilës t’i atribuohen fajet.
Maria Antuaneta mbërrin në Francë në moshën 14-vjeçare. Është austriake, vajza e perandoreshës Maria Tereza, dhe i jepet për bashkëshorte trashëgimtarit të ardhshëm, Luigjit XVI, si një gur shahu diplomatik. Ajo nuk njeh gjuhën, nuk njeh oborrin, nuk njeh vendin që një ditë do ta gjykojë pa apel. Versaja është një botë e mbyllur, e fiksuar pas etiketës, kontrollit dhe vëzhgimit të vazhdueshëm. Çdo gjest shihet, komentohet, keqinterpretohet dhe Maria Antuaneta rritet nën këtë vështrim të pandërprerë, pa një edukim të mirëfilltë politik dhe pa një rol të qartë për vite me radhë.
Për një kohë të gjatë, Maria Antuaneta nuk ushtron asnjë pushtet real. Ndikimi i saj politik është minimal, shpesh i papërfillshëm. Ajo që rritet, përkundrazi, është imazhi i saj publik, i ushqyer nga libele, pamflete dhe karikatura që qarkullojnë në Paris. Përshkruhet si frivole, shpenzake, e shthurur. Në një masë ajo vërtet e do luksin dhe argëtimin, por oborri francez është ndërtuar pikërisht mbi atë sistem shpërdorimi; kështu ajo bëhet shënjestra ideale, sepse është e huaj, grua dhe e dukshme.
Fjalia e famshme për bukën dhe briosh shfaqet për herë të parë në Rrëfimet e Zhan-Zhak Rusosë, të shkruara kur Maria Antuaneta ishte ende fëmijë dhe nuk jetonte as në Francë. Rusoja ia atribuon batutën një “princeshe të madhe” pa emër. Me kalimin e kohës, ajo fjali i qepet Maria Antuanetës sepse i shërben ndërtimit të një simboli. Nuk ka rëndësi që është e rreme. Është e efektshme. Në pak fjalë përmbledh idenë e një monarkie të largët, të verbër, fajtore.
Kur shpërthen Revolucioni Francez, Maria Antuaneta nuk është më thjesht një mbretëreshë. Ajo bëhet fytyra e Ancien Régime-it, personifikimi i gjithçkaje që duhet shembur. Akuzat bëhen gjithnjë e më të rënda, gjithnjë e më poshtëruese, shpesh haptazi të sajuara. Gjatë burgimit, ajo tregon një qëndresë që rrallë përmendet. Mbron fëmijët sa mundet, përballet me gjyqin me dinjitet, pa skena e pa lutje. Nuk e mohon rolin e saj, por refuzon karikaturën që i imponohet.
Maria Antuaneta gijotinohet më 16 tetor 1793. Ngjitet në skelë e veshur me të bardha, me flokët e prerë, me fytyrën e shënuar nga burgimi. Nuk është më e reja frivole e pamfleteve, por një grua e vetme përballë fundit. Vdekja e saj i shërben Revolucionit po aq sa imazhi i saj i shtrembëruar i kishte shërbyer propagandës. Edhe në atë çast, personi real zhduket pas simbolit.
Të rrëfesh Maria Antuanetën dhe atë fjali të pathënë nuk do të thotë ta shfajësosh apo ta idealizosh, por t’i kthesh asaj kompleksitetin historik. Ajo nuk ishte heroinë, por as përbindëshi i pandjeshëm që kujtesa kolektive ka ndërtuar, nuk mund të ishte edhe pse u fabrikua. Historia e saj tregon se si propaganda mund të jetë më jetëgjatë se faktet dhe se, nganjëherë, një gënjeshtër e formuluar mirë mbijeton më gjatë se një jetë e tërë.
