Nga Albert Vataj
Iluminizmi paraqitet zakonisht si momenti themeltar kur Europa ndezi dritën e arsyes dhe e shpalli atë udhërrëfyese të historisë. Immanuel Kant, në tekstin e tij të famshëm Was ist Aufklärung? (1784), e përkufizon Iluminizmin si “daljen e njeriut nga gjendja e papjekurisë së vetëshkaktuar”, duke e lidhur emancipimin drejtpërdrejt me guximin për të përdorur mendjen pa udhëheqjen e një tjetri. “Sapere aude”, guxo të dish, u bë parulla simbolike e epokës. Në këtë vetëpërkufizim, arsyeja shfaqet si dritë çliruese, si mjet i barazisë dhe i përparimit moral e shoqëror.
Por historia, e vështruar pa mitizim, rrallëherë i përmbahet narrativave lineare. Iluminizmi, i parë nga afër, shfaqet jo si një rrezatim i barabartë drite, por si një fushë tensioni mes ideve universale dhe praktikave selektive. Siç do të vërente më vonë Isaiah Berlin, Iluminizmi mbart në vetvete një besim të fuqishëm në racionalitetin unifikues, por njëkohësisht edhe një tendencë për të përjashtuar gjithçka që nuk i përshtatej këtij modeli racional.
Pa dyshim, arritjet e Iluminizmit janë reale dhe të pakontestueshme, kritika e absolutizmit, delegjitimimi i autoritetit të shenjtëruar, afirmimi i lirisë së mendimit, ndarja mes fesë dhe shkencës, lindja e konceptit modern të së drejtës dhe qytetarisë. Voltaire, Montesquieu, Diderot, Rousseau dhe enciklopedistët hapën horizonte të reja për mendimin kritik dhe për organizimin politik. Por, siç do të theksonte Michel Foucault, çdo regjim dijesh prodhon njëkohësisht edhe regjime pushteti. Pyetja thelbësore nuk është vetëm çfarë ideje u prodhuan, por kush pati qasje reale në to.
Iluminizmi nuk ishte kurrë universalisht i përjetuar. Ai ishte, në praktikë, privilegj i një shtrese të ngushtë, mashkullore, urbane, e arsimuar, ekonomikisht e siguruar. Ndërsa në sallonet pariziane diskutohej për të drejtat natyrore, pjesa dërrmuese e popullsisë mbetej analfabete, e përjashtuar nga debati dhe pa mjete për të ndikuar në jetën politike. Jean-Jacques Rousseau, vetë një figurë qendrore e Iluminizmit, paralajmëronte se barazia formale nuk garanton drejtësi reale, nëse kushtet shoqërore mbeten thellësisht të pabarabarta.
Arsyeja, e shpallur si mjet emancipimi, u shndërrua shpesh në kriter dallimi. Siç do të vërente Pierre Bourdieu shekuj më vonë, kapitali kulturor funksionon si një formë pushteti simbolik, jo të gjithë kanë të njëjtën mundësi për ta zotëruar dhe ushtruar atë. Në këtë kuptim, arsyeja iluministe nuk u bë gjithmonë gjuhë e përbashkët, por shpesh gjuhë e një elite që pretendonte të fliste në emër të universales.
Pozita e grave e bën këtë kundërthënie edhe më të dukshme. Olympe de Gouges, me Deklaratën e të Drejtave të Gruas dhe Qytetares (1791), ekspozoi qartë hipokrizinë e një epoke që predikonte barazi, por e mohonte atë në praktikë. Mary Wollstonecraft, në A Vindication of the Rights of Woman, denoncoi faktin se arsyeja u rezervua si atribut mashkullor, ndërsa gratë u reduktuan në objekte edukimi moral. Iluminizmi fliste për universalitet, por universali kishte gjini.
Kundërthënia bëhet edhe më e thellë kur vështrimi shtrihet përtej Europës. Iluminizmi bashkëjetoi pa tronditje serioze me kolonializmin dhe skllavërinë. Disa nga mendjet më të ndritura të epokës nuk e vunë kurrë realisht në dyshim dominimin kolonial. Siç ka vërejtur Aimé Césaire, Europa e Iluminizmit ndërtoi humanizmin e vet duke përjashtuar miliona njerëz nga përkufizimi i njeriut. Arsyeja, e aplikuar në mënyrë selektive, u përdor për të ndërtuar hierarki, për të klasifikuar, për të justifikuar dominimin në emër të “civilizimit”.
Edhe shkenca, megjithëse bëri hapa gjigantë, nuk ishte e lirë nga këto prirje. Klasifikimi, matja dhe etja për rend çuan drejt teorive proto-raciste që synonin ta katalogonin njerëzimin. Siç paralajmëron Max Horkheimer, arsyeja instrumentale, e shkëputur nga etika, rrezikon të shndërrohet në mjet kontrolli dhe jo çlirimi. Progresi teknik nuk përkon domosdoshmërisht me progres moral.
Ta lexosh Iluminizmin sot pa adhurim naiv nuk do të thotë ta rrëzosh, por ta kuptosh në kompleksitetin e tij. Ai ishte një proces historik i papërfunduar, i përshkuar nga tensione të thella mes idealeve dhe realitetit. Drita që u ndez ishte reale, por ajo nuk ndriçoi çdo cep njësoj. Siç do të thoshte Walter Benjamin, çdo dokument i qytetërimit është njëkohësisht dokument barbarie.
Pyetja nëse Iluminizmi ishte i ndriçuar për të gjithë nuk është thjesht retrospektive. Ajo i drejtohet drejtpërdrejt së tashmes. Çdo shoqëri tenton ta shohë veten si më e arsyeshme dhe më e përparuar se e shkuara, por historia na mëson se progresi nuk është akumulim dijesh, por zgjerim real i qasjes ndaj tyre. Një iluminizëm i vërtetë nuk matet nga ajo që kupton një elitë, por nga aftësia e një shoqërie për ta bërë dijen, arsyen dhe lirinë një përvojë të përbashkët.
Nëse drita mbetet privilegj, ajo pushon së qeni dritë çliruese. Dhe nëse arsyeja nuk përfshin, por ndan, ajo e humb premtimin e saj themelor. Të mësosh nga Iluminizmi do të thotë ta çlirosh atë nga mitologjia e vet dhe ta rikthesh si një sfidë të vazhdueshme etike, jo si një epokë të mbyllur, por si një pyetje ende të hapur, për kë është, në të vërtetë, drita e arsyes?
