Nga Albert Vataj
Kur Leo Tolstoi botoi “Anna Karenina” në vitin 1877, ai nuk shkroi vetëm një roman dashurie. Ai krijoi një univers të tërë moral e filozofik, një pasqyrë të përjetshme të njeriut që kërkon kuptimin e jetës në mes të rrënojave të normës, dëshirës dhe fatit. “Të gjithë e duan atë që është e bukur, por pak kush e pyet veten nëse ajo e bukur mund të jetë e lumtur,” – mund të ishte një përmbledhje e heshtur e fatit të Annës, heroinës që guxoi të jetojë ndjenjën si akt lirie.
Në zemër të romanit qëndron përplasja mes ndjenjës dhe detyrës, mes shpirtit dhe rendit. Anna, gruaja e sofistikuar e aristokracisë ruse, përfshihet në një dashuri të zjarrtë me oficerin Alekséi Vronski. Ajo ndjek zërin e brendshëm të zemrës, por ky rebelim kundër konvencioneve e përplas me një shoqëri ku morali nuk është virtyt, por fasadë. Tolstoi e shpalos dramën e saj me një ndjeshmëri që nuk gjykon, por kupton. Ai e shikon Annën si një qenie njerëzore që nuk mund të jetojë në gënjeshtër, një shpirt që rrënohet nga përplasja mes së drejtës për të dashuruar dhe detyrës për të respektuar formën.
Në anën tjetër qëndron Konstantin Levin, alter ego-ja shpirtërore e vetë autorit, i cili kërkon kuptimin përmes punës, fesë dhe dashurisë familjare. Ndërsa Anna rrëzohet nën peshën e pasionit dhe gjykimit publik, Levin ngrihet ngadalë drejt paqes së brendshme dhe përulësisë para jetës. Në këtë paralelizëm, Tolstoi ndërton një simetri poetike të jetës njerëzore: njëra anë përvëlon nga zjarri i dëshirës, tjetra ndriçon nga drita e arsyes.
Tolstoi, me një mjeshtëri që rrallë haset, i gërsheton këto dy fate në një mozaik të pasur ndjenjash dhe refleksionesh. Ai e sheh dashurinë si një fuqi të dyfishtë, shpëtuese dhe shkatërrimtare. “Nëse kërkon përsosmërinë, nuk do ta dashurosh kurrë askënd; nëse dashuron, duhet të mësohesh me papërsosmërinë,” shkruante ai diku tjetër, duke përcaktuar thelbin e tragjedisë së Annës: pamundësinë për të pranuar kufirin midis ëndrrës dhe realitetit.
Nëpërmjet Annës, Tolstoi rrëfen dështimin e një shoqërie që predikon virtytin, por jeton në hipokrizi. Ajo dënohet pa mëshirë për dashurinë e saj, ndërsa burrat e së njëjtës botë shijojnë lirinë pa u ndëshkuar. Kjo pabarazi morale është thelbi i akuzës së heshtur që përshkon romanin: një shoqëri që ndëshkon gruan për ndjenjën, por fal burrin për pabesinë. Tragjedia e Annës është kështu më shumë se një fat individual; ajo bëhet simbol i padrejtësisë së strukturave morale që rrënojnë shpirtin njerëzor në emër të rregullit.
Në fund, “Anna Karenina” është shumë më tepër se një histori e dashurisë së pamundur. Ajo është një meditim i thellë mbi lirinë, përgjegjësinë dhe fatin. Tolstoi e ndriçon jetën e njeriut me një dritë të butë, por të pamëshirshme: “Të gjithë duan të ndryshojnë botën, por askush nuk mendon të ndryshojë veten.” Kjo është ndoshta pika ku Levin dhe Anna ndahen përgjithmonë: ai e gjen shpëtimin në brendinë e vet, ajo e kërkon atë në tjetrin, dhe të dy paguajnë çmimin e kërkimit të së vërtetës.
Proza e Tolstoit është si fryma e një muzike të heshtur: ajo ecën nga shpirti te shpirti, duke lënë pas një ndjesi të dhimbshme, por të bukur. Ai nuk e thotë kurrë me fjalë, por lexuesi e ndien se rrëzimi i Annës nuk është dënim, por çlirim, një akt i fundit i së vërtetës.
Për këtë arsye, “Anna Karenina” mbetet një nga romanet më të thellë që është shkruar ndonjëherë: një testament mbi dashurinë si vuajtje dhe shpëtim, mbi moralin si maskë dhe mbi jetën si udhëtim përmes dritës dhe errësirës së shpirtit. Dhe ndoshta kjo është arsyeja pse, edhe pas më shumë se një shekulli, ajo na flet ende: sepse Anna nuk është vetëm një grua e shekullit XIX, por çdo njeri që ka guxuar të ndjekë ndjenjën në një botë që ende gjykon.
