Nga Albert Vataj
Në një kohë kur kujtesa kolektive shpesh tretet nën vorbullën e shpejtësisë dhe konsumit të çastit, rikthimi i filmit “Liri a Vdekje” në cilësinë 4K është më shumë se një akt teknik; është një gjest dashurie ndaj historisë, një përpjekje për ta parë të shkuarën me sytë e së ardhmes dhe për ta mbajtur të gjallë betimin që është gdhendur në shpirtin e një kombi. Ky restaurim është një ringjallje e emocioneve, një pastrim i pluhurit të dekadave nga një prej ikonave më të fuqishme të kinemasë shqiptare.
I realizuar në vitin 1979 nga regjisorit Ibrahim Muçaj dhe Kristaq Mitro, me skenar të Vath Koreshit dhe muzikë të Kujtim Laros, ky film është më shumë se një vepër artistike, është një poemë e gjallë e rezistencës. Brenda tij, figura të tilla si Çerçiz Topulli dhe Mihal Grameno nuk paraqiten thjesht si personazhe historikë, por si simbole të një vetëdije që zgjohet, ngrihet dhe betohet përpara altarit të sakrificës, “Liri a Vdekje.”
Në versionin e restauruar, çdo ngjyrë merr frymëmarrje të re. Qielli i Gjirokastrës nuk është më thjesht sfond, por dëshmitar i përjetësisë. Flamuri nuk valëvitet vetëm në erë, por në gjoksin e spektatorit. Zëri i pushkës nuk është thjesht një krismë, por një thirrje që ngjallet nga thellësitë e kujtesës. Heshtja, në të kundërt, nuk është boshësi, por prani e rëndë, si jehona e gjakut të derdhur për liri.
Aktorët, Timo Flloko, Kadri Roshi, Reshat Arbana, dhe gjithë ansambli i mrekullueshëm, nuk luajnë role, ata jetojnë fatet e heronjve. Fjalët e tyre nuk janë dialogje, por testamente; gjestet nuk janë veprime skenike, por ritualë të dhimbjes dhe krenarisë. Çdo skenë është një gur në monumentin e kujtesës kombëtare, një përkujtim i gjallë se liria nuk dhurohet, por fitohet me gjak, me sakrificë dhe me guxim të përjetshëm.
Ky rilindje e filmit është meritë e Arkivit Qendror Shtetëror të Filmit dhe laboratorit Augustus Color në Romë, që e restauruan nga negativët origjinalë 35mm dhe e skanuan në 4K. Rezultati është një rikthim i dinjitetit të veprës: një pasuri vizuale dhe akustike që tani u takon jo vetëm atyre që e kanë përjetuar në vitet e para, por edhe brezave të rinj që duhet ta njohin dhe ta ndjejnë këtë thirrje.
Sepse “Liri a Vdekje” nuk është vetëm një titull filmi, është një psalmodi e shpirtit shqiptar, një akt besimi në idealin e lirisë, edhe nëse kjo do të thotë të mos jetosh më.
Një kastë e jashtëzakonshme aktorësh ngërthen gjallërinë dhe madhështinë e këtij produksioni kinematografik. Në krye të karvanit të gjatë të yjeve të shndritshëm të skenës shqiptare qëndron Timo Flloko, me interpretimin e tij monumental si Çerçiz Topulli, figura e luftëtarit që historia e ka lartësuar në panteonin e heronjve kombëtarë. Krahas tij, Gjergj Lala sjell me ndjeshmëri dhe forcë Mihal Gramenon, ndërsa Kadri Roshi, mjeshtër i pavdekshëm i aktrimit, i jep jetë Hysenit, një figure emblemë që përfaqëson shpirtin e revoltës dhe qëndresës.
Pas tyre, shpaloset një radhë aktorësh që sollën në jetë “Liri a Vdekje”, duke e kthyer këtë film në një epope të kujtesës sonë kombëtare. Nikolla Llambro mishëron Zeman Haskon, Sotiraq Bratko sjell me ngjyrime të forta Latif Agan, Kastriot Çaushi ngrihet në lartësinë e Hajredin Tremishtit, ndërsa Fane Bita e bën të pavdekshëm Hito Lekdushin.
Kjo trupë e artë vazhdon me Bujar Asqeriun, Edmond Taren, Reshat Arbanën, një tjetër figurë ikonë e teatrit dhe kinemasë, si edhe me aktorë të mirënjohur e të dashur për publikun: Liza Laska, Pandi Raidhi, Viktor Çaro, Jorgaq Tushe, Elvira Diamanti, Teuta Keçi, Adem Gjyzeli, Ilia Shyti, Kastriot Çollaku, Irakli Lefteri, Tomor Bendo, Marta Burda, Aristotel Stefani, Adrian Lazeri, Birçe Hasko e të tjerë.
Ky mozaik interpretuesish, secili me individualitetin e vet artistik, e ngriti filmin mbi kufijtë e një realizimi të thjeshtë historik, duke e kthyer në një testament artistik dhe emocional. “Liri a Vdekje” nuk mbeti vetëm një film, por u bë një akt kujtese dhe një hapësirë ku historia e kombit dhe arti u shkrihen në një të vetme.
Duke u ndriçuar tashmë nga drita e teknologjisë moderne, ky film mbetet një thirrje e përjetshme për të mos harruar. Sepse liria, si arti, lind nga kujtesa; nga sakrifica, nga dhimbja, dhe nga guximi për të thënë të vërtetën.
