Nga Albert Vataj
Në letërsinë botërore ka autorë që ngrihen si monumente jo vetëm të fjalës artistike, por edhe të shpirtit njerëzor në gjithë thellësinë dhe errësirën e tij. Fjodor Dostojevski është një prej tyre. Ai është një univers i veçantë ku shkrirja e ndikimeve, përplasja e ideve dhe anatomia e dhimbjes marrin formën e një arti që nuk njeh kohë. Duke u ushqyer nga trashëgimia e gjigandëve si Shekspiri apo Edgar Allan Poe, ai e kaliti veprën e vet në një shteg të ri: një letërsi që nuk mjaftohet me çastin dramatik, por e kthen dramën në kronikë të përhershme të shpirtit njerëzor.
Në historinë e letërsisë botërore, Fjodor Dostojevski mbetet një figurë që nuk mund të krahasohet lehtësisht me shkrimtarët e mëdhenj të shekullit XIX. Ai i admironte Balzakun, Dickensin, Hugon dhe shumë të tjerë, por rruga e tij letrare mori një kah tjetër, më të trazuar dhe më të thellë. Ndikimi më i madh mbi të erdhi nga Shekspiri dhe Edgar Allan Poe, dy autorë që e ushqyen me elemente tragjike dhe psikologjike, por që ai i transformoi në mënyrën e tij origjinale.
Siç thekson Abdo Gaad në një shtjellim analitik krahasues, tek Dostojevski ndihet vazhdimisht hija e Shekspirit. Heroi shekspirian është gjithmonë bartës i një përgjegjësie të madhe: detyra për të ndryshuar botën përreth tij. Por, ky hero është i destinuar të dështojë, sepse perceptimi i tij për realitetin bie ndesh me të tjerët dhe me natyrën e vetë botës. Figura e Ofelisë në Hamlet shërben si pikënisje për të kuptuar heroin dostojevskian, njeriun e shtypur, ëndërrimtar, që nuk arrin të përshtatet me moralin e shoqërisë. Ky tipazh shfaqet edhe tek Akaki Akakieviç, protagonisti i tregimit Palltoja të Gogolit, ku mjerimi dhe pafuqia bëhen sinonime të një faji ekzistencial.
Në këtë vizion, faji është motori i brendshëm i personazheve. Ata nuk kanë gjithmonë faj në kuptimin moral, por vetë ekzistenca në një botë të padrejtë përjetohet si mëkat. Pikërisht ky boshllëk i paplotësueshëm i shtyn drejt impulseve utopike, drejt një dëshire për të shpëtuar botën, edhe nëse kjo kërkon sakrifikimin e vetes.
Një tjetër bosht i rëndësishëm i krijimtarisë dostojevskiane është ndikimi i Edgar Allan Poe-së. Siç e vëren Gaad, rrëfimet e Poe-së, si Zemra treguese apo William Wilson, u bënë far për lindjen e figurave komplekse si Raskolnikovi i Krim dhe ndëshkim apo Jakov Petroviçi i Dyfytyrës. Por ajo që e dallon Dostojevskin është mënyra se si e zgjeron dimensionin psikologjik të personazheve. Poe përqendrohej tek çasti i përballjes, momenti i shpërthimit të pasionit apo i zbulimit dramatik. Personazhet e tij shfaqen fuqishëm në atë moment dhe pastaj shuhen. Ndërsa tek Dostojevski, vuajtja nuk ka fund. Ajo vazhdon përtej çastit, duke u kthyer në një kronikë të dhimbshme të shpirtit njerëzor, të lidhur me kontekstin historik, shoqëror dhe moral.
Kjo është ndoshta arsyeja pse letërsia e Dostojevskit mbetet kaq universale. Ai nuk i shikon heronjtë si përfaqësues të një momenti të vetëm, por si qenie që mbartin mbi supe tragjedinë e të jetuarit. Në këtë kuptim, shtesa e tij mbi heronjtë e Poe-së është një akt themelues: lindja e personazhit modern psikologjik, të gdhendur jo vetëm nga ndjenja e çastit, por edhe nga historia, shoqëria dhe barrat e pavdekshme të fajit.
Në fund, siç e thotë bukur Abdo Gaad, vështrimi i Dostojevskit mbi botën është një përpjekje për të krijuar një tip të ri njeriu letrar, një qenie që endet mes fajit dhe shpresës, mes mjerimit dhe utopisë, mes dështimit dhe shpëtimit. Ky është trashëgimi i tij, një testament i mbijetuar përtej shekullit XIX, që vijon të na tronditë e të na vë përballë pyetjeve më të thella mbi kuptimin e jetës.
Në fund, ajo që e bën Dostojevskin të pazëvendësueshëm është mënyra se si ai përkthen vuajtjen në letërsi, fajin në reflektim dhe errësirën në dritë njohjeje. Përmes tij, heroizmi nuk është më privilegj i tragjedive të mëdha, por barrë e individit të thjeshtë që endet mes fajit dhe shpresës. Ndikimi i Shekspirit dhe Poe-së është i dukshëm, por ai nuk mbeti nën hijen e tyre: Dostojevski e ngriti letërsinë në një nivel të ri, ku çdo personazh bëhet pasqyrë e plagëve të shoqërisë dhe e utopive të njeriut për shpëtim. Kjo është arsyeja pse veprat e tij nuk shuhen, por vijojnë të na sfidojnë, duke na ftuar të shohim më thellë në labirintet e shpirtit tonë.
Shtjellim i bazuar në një reflektimin e Abdo Gaad
