Ka vende ku njeriu ka ngritur tempuj mbi male, e ka ngritur pallate mbi lumenj, por ka edhe vende ku ai, për të shpëtuar jetën dhe shpirtin, ka zbritur në thellësitë e tokës dhe ka ndërtuar qytete që i ngjajnë ëndrrës më të guximshme. Derinkuyu në Kapadoki është një prej tyre, një qytet i fshehur, një univers i errët e i ndriçuar vetëm nga fryma e njerëzve që e banuan, një mrekulli që dëshmon se, siç do të thoshte Herodoti, “njeriu është masë e të gjitha gjërave”, qoftë edhe kur vendoset të jetojë tetëdhjetë e pesë metra nën dhe.
Ky qytet i nëndheshëm, i gdhendur në shkëmbin vullkanik të butë të Kapadokisë, është një testament i jashtëzakonshëm i inxhinierisë dhe shpirtit mbijetues të civilizimeve të lashta. U zbulua rastësisht në vitin 1963, kur një banor, gjatë rinovimit të shtëpisë së tij, rrëzoi një mur bodrumi dhe, si në një faqe romani të Borges-it, hapi portën drejt një labirinti të pafund, një qytet nëntokësor shumëkatësh.
Derinkuyu shtrihet deri në 85 metra nën sipërfaqe dhe përfshin 18 nivele të ndërlidhura, të afta të strehojnë rreth 20.000 njerëz bashkë me kafshët, ushqimet dhe furnizimet e tyre. Dhomat ishin të organizuara me një mençuri të rrallë: stalla në nivelet e sipërme për të shmangur aromat, kuzhinat në nivelet më të thella për të fshehur tymrat, dhomat e banimit të shpërndara në mënyrë funksionale. Dhe si një mrekulli mbi mrekullitë, sistemi i ventilimit me më shumë se 15.000 kanale ajrimi dhe puset e pavarura të ujit dëshmojnë një vizion që sfidon vetë mendësinë moderne.
Nuk ishte thjesht strehë, ishte një qytet i plotë: me shkolla dhe dhoma studimi, kisha dhe kapela të stolisura me afreske, magazina, bodrume vere, kuzhina, e deri te sistemet mbrojtëse që përfshinin dyer masive prej guri, secila me peshë deri në 450 kg, të rrotullueshme për të mbyllur hyrjet ndaj pushtuesve. Tunelët e ngushtë, që vetëm një njeri mund të kalonte njëherësh, krijonin një mbrojtje natyrore. Nëse Dante do ta kishte parë, do ta kishte krahasuar me një “botë të nëndheshme që nuk është ferr, por shpëtim.”
Origjinat e tij mendohet se lidhen me frigjianët në shek. VIII–VII p.e.s., por gjatë periudhave romake e bizantine u zgjerua dhe u përdor si strehë për të krishterët nga persekutimet dhe pushtimet arabe. Ky qytet qëndroi i gjallë deri në shekullin XX, kur grekët kapadokianë e braktisën pas konflikteve me Turqinë.
Derinkuyu, megjithatë, nuk është vetëm një monument arkeologjik. Ai është një metaforë e njeriut që, siç shkruante Albert Camus, “përkundër absurdit, e gjen gjithmonë një arsye për të jetuar.” Është dëshmi se imagjinata dhe instinkti i mbijetesës janë të afta të gdhendin jo vetëm një qytet nëntokësor, por një qytet të shpirtit.
Misteri i tij ka frymëzuar edhe interpretime fantastike. Erich Von Däniken, në librin “Arka e Perëndive”, ngriti hipotezën se struktura të tilla mund të kishin lidhje me civilizime jashtëtokësore. Por arkeologët mbeten të palëkundur: ky është një triumf i njeriut të lashtë, një art i thjeshtësisë që në heshtje dëshmon për madhështinë.
Derinkuyu nuk është thjesht një qytet i lashtë. Ai është një testament i gjallë i shpirtit krijues të njeriut, i aftësisë për të ndërtuar jetën edhe aty ku drita nuk hyn, i besimit se, siç thoshte Rilke, “brenda thellësive tona qëndron ajo forcë që na mban.” Dhe në këtë thellësi të nëndheshme, historia na flet, jo me zë, por me gurë – dhe na mëson se aty ku ka shpirt e dashuri për jetën, edhe errësira bëhet vatër drite.
