Optika më të cilën u trajtua identiteti ynë, përgjithësisht reflektoi një admirim dhe realizëm nga shumë prej atyre që e përdorën penën jo më pak dhe shpirtin për të shpërfaqur shqiptarët si një popull dhe kulturë që meritin vëmendje dhe vlerësim. Kjo përkundër disa penëthyerish që u ndikua dhe keqintepretuan çfarë ishte fakt.
Por ata ishin të lënë në periferi të interesit, sepse kërkohej e vërteta dhe jo pak i shërbyen shqiptarëve me përkushtim dhe profesionalizëm. Një prej tyre ishte studiuesi italian, Roberto Morozzo della Rocca, në vitin 1989, i cili në librin e tij “Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944” shkruan:
“Literatura për Shqipërinë midis shekujve XIX dhe XX, dhe jo vetëm ajo perëndimore, si rregull ka pohuar se Shqipëria në thelb nuk mund të krahasohet me asnjë vend tjetër, se ajo ka një origjinalitet të thellë, një ndryshim të pabesueshëm zhvillimi historik me popujt fqinjë. Dhe në të vërtetë, ndjenja e të qënurit veç të tjerëve është në themel të çdo nacionalizmi e partikularizmi. E pra Shqipëria dhe shqiptarët janë trajtuar nëpërmjet stereotipeve me efekt: një vend i egër dhe i pastër, një popullatë e papërkulur dhe gjakatar; një krahinë dhe një qytetërim midis Lindjes dhe Perëndimit, midis pazarit dhe monumenteve të klasicizmit; nën ndikimin e një mijë kulturave të asimiluara keq dhe në realitet me kulturën e vetme të natyrës dhe të forcës; me fjalë të tjerë një vend që të shokon. “Për një udhëtar që hyn në Shqipëri- shkruhej në vitet ’30- udhëtimi duhet filluar duke lënë mënjanë çdo term krahasimi që të vjen ndërmend nga zakoni. Në Evropë është Londra është edhe Tirana…” Gjykimi për pakrahasueshmërinë e Shqipërisë bazohej më tepër në efekte sesa në njohjen me një vend që konsiderohej si ekzotik, i mbetur jashtë mendohej tërësisë së kombeve të qytetëruara, tërheqës nga ana natyrore, me gjuhë e zakone të lashta dhe ekskluzive. Miti i Shqipërisë si një vend unikal përjetësohej me një dozë të mirë retorike, duke konfirmuar me ndonjë përshtypje të jashtme çka ishte “zbuluar” ndoshta edhe para se të shihej e të verifikohej.
Nuk të habit fakti se autorët evropianë të frymëzimeve të ndryshme kanë ekzaltuar Shqipërinë e vogël me të njëjtën retorikë të natyrës magjepsëse, të qiellit të pastër dhe të detit të kaltër, të luginave të qeshura dhe bregdetit plot dritë. Por deshifrimi i këtij miti të Shqipërisë nuk është i lehtë, sepse shumë veta e kanë parë vendin e vogël adriatikas si një prizëm nëpërmjet të cilit mund të projektonin ëndrrat dhe ankthet e veta. Shqipëria ka qenë toka e njeriut të lirë ose e njeriut të egër të mirë, e njeriut të ri ose e njeriut primitive, e lirisë ose e tiranisë; e komunizmit të realizuar ose e gulagut pranë shtëpisë; parajsë e papërlyer ose mbeturinë e botës së lashtë. Ndoshta më pranë së vërtetës ishin ata që e shikonin origjinalitetin e Shqipërisë në shkretëtirën e një vendi të ekspozuar ndaj pushtuesve, i detyruar përherë të mbrohej kundër botës së jashtme, i prapambetur sepse ishte në kufi, si të qytetërimit perëndimor, ashtu edhe atij lindor.”
Përgatiti: Albert Vataj
