Që nga lindja e vetëdijes, njeriu ka kërkuar t’i japë kuptim vdekjes. Nga Egjipti i lashtë deri te krematoriumet moderne, historia e njerëzimit është përplot me mënyra të ndryshme për të përshëndetur të shkuarin dhe për të ruajtur kujtimin e tyre. Mumifikimi egjiptian, një përpjekje e përpunuar për të ruajtur trupin për përjetësinë; djegia hinduiste, si mënyrë për të çliruar shpirtin nga cikli i ringjalljes; varrimi në tokë, si rikthim në dhe, në gjirin e saj amtar; groposja në trungje pemësh tek fiset australiane; heqja nga toka dhe vendosja në platforma në kulturat arktike dhe të Amerikës së Veriut, të gjitha këto janë shprehje të filozofive të ndryshme mbi natyrën e jetës, qenies dhe vdekjes.
Por ndoshta askund nuk gjendet një poezi më qetësuese dhe një qasje më ciklike e më e përulët ndaj vdekjes sesa tek populli Sioux, një nga fiset më të njohura indigjene të Amerikës së Veriut.
Në gjirin e stepave të mëdha amerikane, atje ku era endet pa pengesë dhe qielli shtrihet pa cak mbi tokën që ruan kujtesën e brezave, populli Sioux ushqeu një filozofi të jetës dhe vdekjes që nuk njeh ndarje, por kthim, bashkim, rrethim. Ata nuk i panë kurrë vdekjet si fund. Sepse për ta, jeta nuk mbaronte, ajo transformohej.
Kur një njeri vdiste, ai nuk largohej. Trupi i tij mbështillej me batanije bualli, dhe vendosej mbi një skelë të ngritur, një platformë prej druri, e vendosur midis tokës dhe qiellit. Asaj platforme nuk i besohej vetëm mbajtja e kufomës, por i besohej kalimi, tranzicioni, rituali i kthimit në ciklin e madh të jetës. Ai trup i heshtur, nën yje e nën resh, i lënë në mëshirë të diellit dhe erës, nuk ishte më thjesht mbetje njerëzore, ishte farë e një rilindjeje.
Nën qiell të hapur, ai prehej jo si i harruar, por si pjesë e një misteri të lashtë, një liturgjie natyrore ku çdo grimcë dhe çdo frymë kishte vendin e vet. Me kalimin e kohës, trupi shpërbëhej, ngadalë, i përqafuar nga e lagësht e reshëve, i përkëdhelur nga avulli i mëngjeseve, i shkrirë nga nxehtësia e diellit. Dhe pastaj… kthehej në tokë.
Por kjo kthesë nuk ishte as mallkim, as humbje. Ishte akt i shenjtë. Ishte qarku i përkryer i jetës. Trupi bëhej bar. Bari ushqente buallin. Bualli ushqente popullin. Populli e nderonte të ndjerin. Dhe cikli nisej sërish. Në këtë qerthull, njeriu nuk kishte lindur që të zotëronte, por që të përkiste.
Nuk kishte varre, nuk kishte pllaka guri, nuk kishte ndarje të dhimbshme mes jetës dhe vdekjes, kishte vazhdimësi. Sepse Sioux-t nuk kishin frikë nga vdekja. Ata kishin frikë nga harresa. Dhe kjo mënyrë mortore ishte më shumë se një praktikë, ishte një poezi filozofike, një mënyrë për të thënë: “Ne jemi toka. Ne jemi qielli. Ne jemi njëri-tjetri.”
Ka një pathos të thellë në këtë mënyrë të të menduarit. Një dhimbje e ëmbël, një kthjelltësi e dhuruar vetëm atyre që kanë mësuar të jetojnë me natyrën, jo mbi të. Sepse kur një trup njeriu bëhet bar, ai nuk është më as i vdekur, as i gjallë, ai është kujtim që frymon. Ai nuk është më një individ, por ushqim i shenjtë, kujdes i dhënë, tokë që mban.
Në këtë filozofi, njeriu nuk i përket vetes, as të tjerëve, por një rendi më të madh, një harmonie ciklike ku gjithçka ka vendin e vet dhe koha nuk është armike, por aleate. Vdekja nuk është tjetër veçse kthimi në shtëpi.
Dhe çfarë është më njerëzore se kjo? Të jetosh duke e ditur se nuk do të shuhesh, por do të bëhesh diçka tjetër, që përsëri do të mbajë jetë. Ky është thelbi i asaj që Sioux-t besonin, një etikë e përuljes dhe përkatësisë, një besim pa fjalë, një namaz pa tempuj, një qetësi pa trishtim.
Në botën tonë moderne, ku vdekja shpesh fshihet, ku trupi mbulohet nga rituale sterile dhe kujtesa zbehet në harresë, kjo mënyrë lashtësie Sioux na fton të reflektojmë për vendin tonë në natyrë, për marrëdhënien që kemi me tokën, me trupin tonë, me njëri-tjetrin. Sepse ndoshta nuk ka nder më të madh se të kthehesh në diçka që ushqen, të rilindësh pa pasur nevojë të quhesh i pavdekshëm.
Në fund, siç thotë nënzëshëm ky rreth i shenjtë, ne jemi pjesë e të njëjtës tokë. Dhe në tokë, një ditë, do të kthehemi.
Përgatiti: Albert Vataj
