Në dy cepa të Dardanisë së lashtë, në Prizren dhe Tetovë, arkeologjia na ka dorëzuar dy figura prej bronzi që bartin hijeshi, gjallëri dhe simbolikë të pashembullt: Vrapuesja e Prizrenit dhe Valltarja e Tetovës. Në përmasat modeste të trupave të tyre (11.4 cm dhe 9.4 cm), këto statuja përmbledhin një botë të tërë: estetikë e përkryer, lëvizje që s’është thjesht trupore por shpirtërore, një përfaqësim i femrës jo si objekt, por si subjekt i hyjnores, i ritit, i lirisë.
Vrapuesja e Prizrenit, e datuar rreth viteve 520–500 p.e.s., është një shembull i jashtëzakonshëm i plastikës arkaike. Figura është paraqitur në lëvizje të tendosur, me njërën këmbë që prek me majë toknë, e gjoksi përpara në një gjest të qartë vrapimi. Trupi i saj është i mbështjellë me një veshje të shkurtër që kujton xhubletën, duke i rënë nga krahu i djathtë në palosje që rrjedhin lirshëm, duke i shtuar dinamikës plastike një elegancë drithëruese. Flokët e krehura në mënyrë të shkallëzuar i japin një ndjenjë formaliteti dhe rregulli.
Kjo figurë është një vepër që e tejkalon funksionin e saj dekorativ ose votiv. Ajo është një mishërim i fuqisë dhe elegancës së femrës në një kulturë që ndoshta, përmes artit të saj, ka njohur më shumë se ç’na tregojnë rrënojat.
Në anën tjetër, Valltarja e Tetovës, gjetur në vitin 1933 është një pasqyrë e asaj që mund të quhet ekstaza rituale e kulturës së lashtë. Ajo vallëzon, jo për të zbavitur, por për të ftuar, për të ndërtuar një urë me hyjnoren. Trupi i saj është i lakueshëm, flokët të parregullt, fytyra pa mimikë të qartë – sikur të ishte përfshirë nga një fuqi përtej të kuptuarit tokësor. Legjenda që e shoqëron e paraqet atë si një menadë, një shërbëtore e Dionisit, me gjarpërinj në bel dhe në flokë, me një kurorë prej gruri – e gjitha kjo një kod simbolik i pjellorisë, jetës, por edhe shndërrimit.
Ajo nuk është më thjesht një statujë: ajo është një këngëtare e heshtur e misterit dionisik, një grua që i përket ekstazës, sakralitetit dhe lirisë shpirtërore.
Duke parë përtej teknikës, këto dy figura nuk janë as kopje helenistike, as imitime të traditave të tjera. Ato janë pasqyrë e një estetike vendore, e përpunuar ndoshta në punishtet dardane apo në bashkëpunim me qendrat ilire bregdetare. Është e vërtetë që frymëzimi mitologjik (menadat, Dionisi) bart gjurmë të mitologjisë greke, por realizimi, detaji, ndjenja që përcillet, janë autentikisht dardane.
Nëse kësaj dysheje i shtojmë edhe Atleten e Janjevës, një tjetër figurë prej bronzi që paraqet një grua në pozicion përgatitor për hedhje, krijohet një triadë femërore dardane: atletja (fuqia), vrapuesja (lëvizja) dhe valltarja (rituali). Një trinitet që i jep figurës së gruas dimensionet e saj të plota: trupin, mendjen dhe shpirtin, të pranishme në një civilizim që ndoshta e ka vlerësuar më shumë se sa kemi ditur ne deri tani.
Vrapuesja e Prizrenit ruhet në Muzeun Britanik në Londër. Valltarja e Tetovës ndodhet në Muzeun e Shkupit. Asnjëra prej tyre nuk është ekspozuar me dinjitetin e duhur në hapësirat shqiptare, as si shenjë identitare, as si shprehje estetike. Kjo mungesë e një rrëfimi të përbashkët për to është një boshllëk që duhet mbushur.
Të dyja figurat janë shtatore të heshtura të një kulture që e donte gruan në qendër të energjisë krijuese: si lëvizje, si liri, si akt sakral.
Albert Vataj
