Në një qytet të ngurosur nga koha, ku hiri e mbuloi jetën, një byzylyk i artë mbeti për të dëshmuar jo vetëm bukurinë, por edhe tragjedinë. Ky objekt i rrallë, që peshon 610 gramë ar të kulluar, u gjet në krahun e një gruaje të përfshirë nga fundi apokaliptik i shpërthimit të Vezuvit në vitin 79 pas Krishtit, në atë që sot njihet si Casa del Bracciale d’Oro – Shtëpia e Byzylykut të Artë.
E përkryer në formë dhe qëllim, byzylyku paraqet dy koka gjarpërinjsh që mbajnë një medaljon me portretin e perëndeshës Diana, hyjnesha e gjuetisë, mbrojtëse e natyrës, e virgjërisë dhe e grave. Në sytë prej xhami të gjarprit, arti dhe mistika shkrihen në një shikim që sfidon harresën. Gjarpri – simbol i rilindjes, mbrojtjes dhe pavdekësisë – përthyhet këtu jo thjesht si motiv zbukurimi, por si mbrojtës i heshtur i një jete të ndërprerë.
Ndoshta gruaja që e mbante atë byzylyk nuk ishte thjesht një romake e pasur. Ndoshta ajo besonte se Diana do ta mbronte. Ndoshta e kishte trashëguar atë si një amuletë force, ose si dëshmi dashurie, dinjiteti, krenarie. Por balta dhe hiri nuk e pyetën askënd atë ditë.
Byzylyku u gjet pranë një tjetër të rrituri dhe një fëmije, ndoshta familja e saj. Ajo nuk u arratis. Ajo qëndroi. E varrosur nga pesha e një ballkoni të shembur dhe nga pashmangshmëria e natyrës. Por ajo mbeti për t’u gjetur nga ne – dhe për të folur.
Në këtë copë ari janë derdhur jo vetëm mjeshtëria dhe besimi, por edhe një dëshmi e njeriut që kërkon të jetojë përtej vetes, përtej vdekjes. Ky është jo vetëm një stoli – është një përmendore në miniaturë, një poemë e heshtur që Pompei na ka lënë në dorë, që të mos harrojmë se arti shpesh mbijeton atje ku jeta prehet.
Në këtë byzylyk, trashëgimia dhe dhimbja janë një, dhe koha – si gjarpri – rrotullohet për të na kafshuar në kujtesë.
Albert Vataj
