Tristani dhe Izolta, është një romancë mesjetare kalorësiake e rrëfyer në variacione të shumta që nga shekulli i 12-të, duke e bërë ndoshta historinë më misterioze të dashurisë në të gjitha kohërat. Ajo ishte pjellë e imagjinatës së mesjetës, sa ç’ishte një romancë që gjatë udhëtimit në kohë u transformua, shpesh duke humbur edhe pjesë të thelbësores së saj. Por ajo ishte dhe mbeti Tristani dhe Izolta një mahnitje që u pasurua në art. Nga tregimtarët mesjetës te poetët, nga piktura e Eugénie Servières (rreth 1814), Dante Gabriel Rossetti (1867), Hugues Merle (1870), Herbert Draper (1901) te Edmund Leighton (1902), Rogelio de Egusquiza (1910), John Duncan (1912) te Salvador Dali (1944) te Opera e Wagner- it “Tristan dhe Izilta, që u festua në një pullë gjermane të vitit 1933. Etj., etj., kjo histori u përjetësua deri te kulmimi që ai rrëmbeu me “Tristan & Izolta” filmi dramatik, romantik, epik i vitit 2006 me regji nga Kevin Reynolds, shkruar nga Dean Georgaris, bazuar në legjendën romantike mesjetare. Prodhuar nga Ridley Scott (i cili kishte punuar për një përshtatje që nga mesi i viteve 1970) dhe Tony Scott, filmi luan James Franco dhe Sophia Myles, së bashku me një kast mbështetës me Rufus Sewell, Mark Strong dhe Henry Cavill.
Tristani dhe Izolta është bazuar në një legjendë kelte dhe ndoshta burime të tjera, përralla është një tragjedi për dashurinë e paligjshme midis kalorësit kornish Tristan dhe princeshës irlandeze Izolta. Ai përshkruan misionin e Tristanit për të shoqëruar Izoltën e bukur nga Irlanda, për t’u martuar me xhaxhain e tij, Mbretin Mark të Cornwall. Gjatë udhëtimit, Tristan dhe Izolta konsumojnë një përzierje ilaç dashurie, duke nxitur një lidhje dashurie të ndaluar por jo të pamundur mes tyre.
Historia ka pasur një ndikim të qëndrueshëm në kulturën perëndimore. Versionet e tij të ndryshme ekzistojnë në shumë tekste evropiane në gjuhë të ndryshme nga Mesjeta. Rastet më të hershme marrin dy forma kryesore: degët oborrtare dhe të zakonshme, të lidhura me poemat e shekullit të 12-të të Thomas të Britanisë dhe Béroul-it, ky i fundit besohet se pasqyron një version origjinal tashmë të humbur. Një version i mëvonshëm u shfaq në shekullin e 13-të pas prozës së zgjeruar të Tristanit, duke bashkuar romancën e Tristanit me legjendën e Mbretit Arthur. Më në fund, pas ringjalljes së interesit për epokën mesjetare, në shekullin e 19-të nën ndikimin e nacionalizmit romantik, historia ka vazhduar të jetë e popullarizuar në epokën moderne, veçanërisht përshtatja operistike e Wagner-it.
Historia dhe karakteri i Tristanit ndryshojnë midis versioneve. Emri i tij gjithashtu ndryshon, megjithëse Tristan është drejtshkrimi më i zakonshëm modern. Tradita më e hershme vjen nga romancat franceze të Thomas të Britanisë dhe Béroul, dy poetë nga gjysma e dytë e shekullit të 12-të. Traditat e mëvonshme vijnë nga proza e madhe Tristan (rreth vitit 1240), dukshëm të ndryshme nga tregimet e Thomas dhe Béroul.
Pas mposhtjes së kalorësit irlandez Morholt, princi i ri Tristan udhëton në Irlandë për të sjellë përsëri Izoltën e ndershme (shpesh i njohur si Isolde, Isolt ose Yseult) për t’u martuar me xhaxhain e tij, Mbretin Mark të Cornwall-it. Gjatë rrugës, Tristan dhe Iseult dehen nga një ilaç dashurie që i bën ata të bien në dashuri çmendurisht. Efektet e ilaçit zgjasin një jetë në degën e oborrit të legjendës. Megjithatë, në versionin e degës së zakonshme, rezultatet e ilaçit përfundojnë pas tre vjetësh.
Në disa versione, Tristan dhe Izolta e konsumojnë ilaçin aksidentalisht. Në të tjera versione, krijuesi i ilaçit ia jep Izoltë për ta ndarë me Markun, por ajo ia jep Tristanit në vend të kësaj. Edhe pse Izolta martohet me Markun, magjia e detyron atë dhe Tristanin të kërkojnë njëri-tjetrin si të dashuruar marrëzisht. Këshilltarët e mbretit përpiqen vazhdimisht ta akuzojnë çiftin për tradhti bashkëshortore, por të dashuruarit përdorin mashtrime për të ruajtur fasadën e tyre të pafajësisë. Në versionin e Béroul-it, ilaçi i dashurisë përfundimisht mbaron, por dy të dashuruarit vazhdojnë marrëdhënien e tyre kurorëshkelëse.
Ashtu si trekëndëshi i dashurisë Arthur-Lancelot-Guinevere në motivin mesjetar të dashurisë oborrtare, Tristani, Mbreti Mark dhe Izolta të gjithë e duan njëri-tjetrin. Tristan nderon dhe respekton xhaxhain e tij Mbretin Mark si mentorin dhe babanë e tij të adoptuar. Izolta është mirënjohës për dashamirësinë e Markut ndaj saj. Marku e do Tristanin si djalin e tij dhe Izoltën si bashkëshorte. Megjithatë, çdo natë secili ka ëndrra të tmerrshme për të ardhmen. Njëkohësisht me trekëndëshin e dashurisë është rrezikimi i një mbretërie të brishtë dhe fundi i luftës midis Irlandës dhe Cornwall (Dumnonia).
Mbreti Mark përfundimisht mëson për lidhjen dhe kërkon të fusë në kurth nipin dhe gruan e tij. Marku fiton atë që duket të jetë provë e fajit të tyre dhe vendos të ndëshkojë Tristanin duke u varur dhe Izoltën duke u djegur në turrën e druve. Megjithatë, Marku ndryshon mendje për Izoltën dhe e vendos atë në një koloni lebrozësh. Tristan arratiset në rrugën e tij për në trekëmbësh, duke bërë një kërcim të mrekullueshëm nga një kishëz për të shpëtuar Iseult.
Të dashuruarit ikin në pyllin e Morrois dhe strehohen atje derisa Marku i zbulon më vonë. Ata bëjnë paqe me Markun pasi Tristan pranon t’ia kthejë Izoltën Markut dhe të largohet nga vendi. Tristani më pas udhëton për në Brittany, ku martohet me Izoltën e duarve të bardha, vajzën e Hoel të Brittany, për emrin dhe bukurinë e saj. Në disa versione, duke përfshirë Béroul dhe Folie Tristan d’Oxford, Tristan kthehet i maskuar për Izoltën të Irlandës, por qeni i tyre, Husdent, tradhton identitetin e tij.
Poezitë më të hershme të mbijetuara të Tristanit përfshijnë referenca për Mbretin Arthur dhe oborrin e tij. Përmendjet e Tristanit dhe Izoltës gjenden gjithashtu në disa tekste të hershme arturiane. Menjëherë pas përfundimit të Ciklit Vulgate (cikli Lancelot-Grail) në gjysmën e parë të shekullit të 13-të, dy autorë krijuan Prozën Tristan, e cila e vendos Tristanin si një nga Kalorësit më të shquar të Tryezës së Rrumbullakët. Këtu, ai portretizohet gjithashtu si një ish-armik i kthyer në mik i Lancelot-it dhe një pjesëmarrës në Kërkimin për Gralin e Shenjtë. Proza Tristan evoluoi në përrallën e njohur mesjetare të Tristanit dhe Izoltë që u bë Cikli Post-Vulgate. Dy shekuj më vonë, ai u bë burimi kryesor për përmbledhjen kryesore arturiane “Vdekja e Arturit”.
Në versionin e zgjeruar popullor të Prozës Tristani, dhe veprave që rrjedhin prej saj, Tristani sulmohet nga mbreti Mark ndërsa luan në harpë për Izoltën. Marku e godet Tristanin me një shtizë të helmuar ose të mallkuar, duke e plagosur për vdekje dhe të dashuruarit vdesin së bashku. Trajtimet poetike të legjendës së Tristanit, megjithatë, ofrojnë një përshkrim shumë të ndryshëm të vdekjes së heroit, dhe versioni i shkurtër i Prozës së Tristanit dhe disa vepra të mëvonshme përdorin gjithashtu rrëfimin tradicional të vdekjes së Tristanit, siç gjendet në versionet poetike.
Në poezinë e Tomasit, Tristani plagoset nga një heshtë e helmuar ndërsa përpiqej të shpëtonte një grua të re nga gjashtë kalorës. Tristani dërgon mikun e tij Kahedin për të gjetur Izoltën e Irlandës, si të vetmin person që mund ta shërojë. Tristan i thotë Kahedinit të lundrojë me vela të bardha nëse po sjell Iseult dhe vela të zeza nëse nuk është (ndoshta një jehonë e mitit grek të Tezeut). Izolta pranon të kthehet te Tristan me Kahedin, por gruaja xheloze e Tristanit, Izolta e duarve të bardha, e gënjen Tristanin për ngjyrën e velave. Tristani vdes nga pikëllimi, duke menduar se Izolta e ka tradhtuar dhe ajo vdes mbi kufomën e tij.
Burimet franceze, të tilla si ato të zgjedhura në përkthimin në anglisht nga Hilaire Belloc në 1903, thonë se nga varri i Tristanit rritet një bimë halore, e cila rritet aq dendur sa që formon një hark dhe rrënjoset në varrin e Izoltës.
Mbreti Marku përpiqet që degët të priten tre herë të ndara dhe çdo herë degët të rriten përsëri dhe të ndërthuren. Versionet e mëvonshme e zbukurojnë historinë me ndërthurjen e varrit mbi varrin e Tristanit dhe një pemë trëndafili nga varri i Izoltës. Variantet e tjera zëvendësojnë pemët e ndërthurura me lajthi dhe dorëzonjë.
Versionet e mëvonshme thonë se të dashuruarit kishin disa fëmijë, duke përfshirë një djalë dhe një vajzë me emrin e tyre. Fëmijët kanë aventurat e tyre sakaq. Në romancën franceze të shekullit të 14-të, Ysaÿe le Triste (Ysaÿe i Trishtuar), heroi me të njëjtin emër është djali i Tristanit dhe Izoltës. Ai lidhet me mbretin e zanave Oberon dhe martohet me një vajzë të quajtur Marta, e cila i lind një djalë të quajtur Mark. Tristan el Joven spanjoll përfshinte gjithashtu djalin e Tristanit, i referuar si Tristan i Leonis.
Gjithsesi lakimi i kësaj historie ishte dhe mbeti me një interesim të begatë, secila nga kulturat dhe traditat, nga ato gojore te ato historike, u rreket ta sillnin në një origjinalitet specifik, ku detajet përzihen dhe tregimtaria gërsheton ndikime të dukshe kulturash që e përvetësojnë këtë legjendë.
Përgatiti: Albert Vataj
