Nga Albert Vataj
Që në agimin e mendimit njerëzor, muzika dhe matematika janë perceptuar si dy botë të ndara, njëra e ndjenjës, tjetra e arsyes. Por Pitagora i Samosit, më shumë se 2500 vjet më parë, i bashkoi ato në një zbulim që ndryshoi përgjithmonë mënyrën se si njeriu e kupton universin. Nga një tel që dridhej mbi një kuti druri, ai nxori jo vetëm tingullin e parë të harmonisë, por edhe idenë e parë të një kozmosi të rregulluar me ligje matematikore.
Në atë moment, muzika u bë më shumë se art, u bë gjuhë e natyrës, një kod i fshehtë përmes të cilit mund të lexohej rendi i botës. Dhe matematika, nga ana tjetër, u bë më shumë se logjikë, u bë muzikë e padëgjueshme, harmoni që i përshkon trupat, lëvizjet, yjet.
Ky ishte momenti kur lindën fizika matematikore, filozofia pitagoriane dhe ideja e famshme se “Gjithçka është numër”. Që prej atij eksperimenti të thjeshtë me një monokord, filloi një udhëtim që do të lidhte tingullin me kozmosin, notën me yllin, dhe dridhjen me vetë qenien.
Kjo është historia e atij zbulimi, historia e një teli që dridhej në Greqinë e lashtë, dhe që ende sot kumbon në çdo valë, çdo dritë, çdo ekuacion që përpiqet të shpjegojë universin.
Pitagora zbuloi se lartësia e një tingulli që del nga një tel në dridhje lidhet me raporte të thjeshta numerike të gjatësisë së tij, si 2:1 për një oktavë dhe 3:2 për një të pestë të përsosur. Ishte përshkrimi i parë matematikor i një dukurie natyrore!
Sipas rrëfimeve të lashta (kryesisht nga pitagorianë të mëvonshëm si Nikomaku dhe Jambliku), Pitagora eksperimentoi me monokordin, një instrument me një tel të vetëm, të tendosur mbi një kuti rezonance dhe me një urë të lëvizshme që ndryshonte gjatësinë e dridhjes së telit.
Ai zbuloi se: Kur teli shkurtohej në gjysmën e gjatësisë së tij (raporti 2:1), tingulli ishte një oktavë më i lartë se ai fillestar.
Një raport 3:2 prodhonte një të pestë të përsosur, ndërsa 4:3 prodhonte një të katërt të përsosur.
Këto raporte të thjeshta korrespondonin me atë që veshi e percepton si intervalet më konsonante dhe të këndshme për dëgjim.
Ky zbulim ishte revolucionar, sepse për herë të parë tregonte se një dukuri shqisore, si tingulli dhe muzika, mund të shpjegohej me matematikë.
Ai nënkuptonte se natyra ndjek numrin dhe përpjesëtimin, një ide radikale për botën e lashtë.
Nga ky zbulim lindi filozofia pitagoriane e famshme:
“Gjithçka është numër.”
Kjo ide ushqeu shekuj me radhë mendimtarë, nga Platonin, me konceptin e “muzikës së sferave”, deri te Kepleri në shekullin XVII me “Harmonices Mundi” (Harmonia e Botës), ku ai përshkroi orbitat planetare si harmoni kozmike.
Akustika moderne e ka konfirmuar intuitën e Pitagorës.
Frekuenca (ose lartësia e tingullit) e një teli në dridhje është në raport të zhdrejtë me gjatësinë e tij, nëse e përgjysmon gjatësinë, dyfishon frekuencën, dhe veshi e dëgjon këtë si një oktavë më lart.
Pra, raportet që ai gjeti ishin njohja e parë e rregullsisë matematikore në dridhjet fizike.
Ky eksperiment shënon lindjen e fizikës matematikore, idenë se fenomenet natyrore i binden ligjeve të matshme.
Ai parathoshte gjithçka, nga ligjet e Njutonit deri te mekanika kuantike, ku valët dhe frekuencat mbeten thelbi i kuptimit tonë për natyrën.
Pasi Pitagora kuptoi se harmonia muzikore pasqyronte raporte të thjeshta numerike, ai dhe pasuesit e tij e zgjeruan këtë përtej tingullit.
Nëse telat, kur janë në përpjesëtime të sakta, prodhojnë harmoni, a mund të funksiononin edhe qiejt sipas të njëjtit parim?
Ata arsyetuan se, distancat mes trupave qiellorë, shpejtësitë e orbitave, dhe marrëdhëniet ndërmjet tyre duhej po ashtu të ndiqnin raporte harmonike, të padëgjueshme, por reale, një simfoni kozmike.
Kështu lindi doktrina e “Harmonisë së Sferave” (Musica Universalis).
Universi i tërë ishte një instrument i madh, i rregulluar në mënyrë të përsosur, lëvizjet e të cilit krijonin harmoni matematike hyjnore.
I frymëzuar nga Pitagora, Platoni e përfshiu këtë ide në kozmologjinë e tij te Timaeus.
Ai imagjinoi se Shpirti i Botës ishte ndërtuar sipas intervaleve muzikore, po atyre raporteve 2:1, 3:2, 4:3, duke sugjeruar se vetë struktura e universit është muzikore dhe matematikore.
Për të lashtët, kjo nuk ishte thjesht metaforë poetike, por e vërtetë metafizike, harmonia e kozmosit pasqyronte harmoninë e shpirtit njerëzor, të dyja të ndërtuara mbi numër dhe përpjesëtim.
Më shumë se 2000 vjet më vonë, Johannes Kepler ringjalli vizionin pitagorian duke përdorur astronominë e epokës moderne.
Në Harmonices Mundi, ai tregoi se raportet e orbitave planetare korrespondonin përafërsisht me intervale muzikore, për shembull, Marsit dhe Tokës u përputheshin si një e pestë muzikore.
Kepleri besonte se kjo zbulonte gjeometrinë hyjnore: “Lëvizjet qiellore janë asgjë tjetër veçse një këngë e vazhdueshme për disa zëra, e perceptueshme jo nga veshi, por nga intelekti.”
Vepra e tij ndërtoi urën midis filozofisë pitagoriane dhe mekanikës së Njutonit, duke shënuar një hap vendimtar drejt botëkuptimit shkencor modern.
Edhe sot, trashëgimia e Pitagorës jeton në mekanika kuantike e përshkruan materien si vala që qëndrojnë, njësoj si harmonitë muzikore.
Teoria e Stringjeve e imagjinon grimcën themelore si një tel që dridhet.
Astronomia moderne zbulon valë akustike në yje dhe madje edhe në universin e hershëm.
Nga një tel që dridhej në Greqinë e lashtë, Pitagora goditi pa e ditur notën e parë të një simfonie 2500-vjeçare, një simfoni që ende kumbon në fizikë, në kozmos dhe në filozofinë e rendit të natyrës.
