Nga Albert Vataj
Tridhjetë e gjashtë vite nuk janë pak, por as të mjaftueshme për ta mbuluar me pluhurin e harresës një ngjarje që tronditi Shkodrën dhe gjithë Shqipërinë. Ajo që ndodhi më 25 gusht 1989 nuk ishte thjesht një vrasje, por një akt makabër i një regjimi që po jepte shenjat e fundit të jetës, ndërsa në skenën e tij të errët kishte nxjerrë më të zellshmit e krimit dhe më besnikët e barbarisë çnjerëzore. Ramiz Alia, pasardhësi i Enver Hoxhës, ishte tashmë regjisori i aktit të fundit të tragjedisë komuniste.
Në atë ditë, dy të rinj nga fshati Hoten i Barbullushit, kushërinj të një gjaku dhe një fisi, Gjon Mark Kumbullaku, 25 vjeç, dhe Dode Fran Gjerkaj, 22 vjeç, guxuan të kërkonin lirinë. Ata u nisën drejt kufirit në zonën e Sukaj, Dajç, me shpresën se përtej atij shtegu do të gjenin jetën që ua kishte mohuar diktatura. Por nuk arritën dot. Pikasur nga ushtarët e shërbimit kufitar, ata u qëlluan me armë automatike pa paralajmërim, pa mundësi dorëzimi, pa mëshirë.
Mund të thuhet se ushtarët ishin të detyruar nga rregullat e hekurt të kufirit, por realiteti është se ata ishin më shumë se ushtarë: ishin vegla të verbra të një regjimi që kishte ngritur vdekjen në normë dhe terrorin në mjet qeverisjeje. Edhe pse kishte shteg për të zgjedhur dinjitetin, për të lejuar dy djemtë të ndiqnin rrugën e tyre, ata nuk guxuan të shkelin urdhrin e diktaturës. Dhe kështu, dy jetë të reja u shuan në heshtjen e atij shtegu, duke u bërë martirë të lirisë.
Por mizoria nuk mbaroi me kaq. Regjimi, në grahmat e fundit, deshi ta kthente këtë krim në mësim dhe frikësim. Kufomat e Gjon Markut dhe Dode Franit u lidhën me tela me gjemba, u hodhën në karrocerinë e një kamioni dhe u shëtitën nëpër fshatrat e nënshkodrës, aty ku sigurimi kishte spiunuar ëndrrat për arrati dhe shpresat për liri. Ishte një paradë makabre, një skenë e përgatitur për të tmerruar, një procesion barbar ku i madh e i vogël ishte i detyruar të shohë se çfarë ndodhte me ata që guxonin të sfidonin shtetin.
Ky ritual i përbindshëm arriti deri në Shkodër. Njerëzit u lemerisën nga pamja, por në shpirtrat e tyre nuk mbeti frika që deshi të ushqente diktatura, por urrejtja dhe vendosmëria për të mos u nënshtruar. Familjet e dy të rinjve u dogjën për së gjalli në dhimbjen që u bë spektakël publik. Në Barbullush, kamioni u ndal përpara shtëpive të tyre, si për t’i thënë nënave, baballarëve, motrave e vëllezërve se kjo ishte fatura e guximit.
Diktatura e Ramiz Alisë donte të tregonte se ishte trashëgimtare e denjë e Enver Hoxhës, i cili kishte “kthyer patkonjtë nga dielli” tre vite më parë. Ky ishte mesazhi i saj për shkodranët, qytetin e rebelimit dhe të papajtueshmërisë: kushdo që guxon, do të ketë fundin e Gjonit dhe të Dodes. Por efekti nuk qe ai që dëshironte regjimi. Në vend të frikës, u mboll urrejtje; në vend të bindjes, u forcua shpresa; në vend të dorëzimit, u lindi besimi se liria duhej kërkuar, edhe me çmimin e jetës.
Tridhjetë e gjashtë vite më vonë, kjo plagë mbetet e freskët në kujtesën e Shkodrës. Ajo nuk është harruar, por ndoshta nuk është shndërruar aq sa duhet në vetëdije kolektive. Ende mungon një reflektim i plotë mbi këtë makabritet, mbi tragjeditë e komunizmit që, edhe pse ka ndërruar petka, mbetet i njëjti në frymë dhe në instinkt sundimi.
Dikur regjimi vriste për të heshtur rebelët; sot politika i dëbon, i lë të emigrojnë, i mbyt me varfëri. Fshatrat e nënshkodrës e tregojnë këtë: shtëpi bosh, toka të djerrë, nëna të plakura në vetmi dhe rrugë që përtypin pluhurin e largimit. Çdo verë, bijtë dhe bijat e ikur kthehen për pak ditë, për të malluar vendin, për të vajtuar kujtimet, për të përshëndetur varret. Pastaj largohen sërish, duke lënë pas gjithçka, edhe këtë kujtesë të hidhur të 25 gushtit 1989.
Gjon Mark Kumbullaku dhe Dode Fran Gjerkaj nuk jetuan dot lirinë. Por sakrifica e tyre mbetet një dëshmi se edhe në errësirën më të thellë të diktaturës, kishte të rinj që guxonin të ëndërronin, të sfidonin, të flijoheshin për një horizont që nuk do të ishte më i mbyllur.
