Albert Vataj
Filozofi dhe shkrimtari francez Albert Camus, një prej zërave më të kthjellët të shekullit XX, ka reflektuar me një thellësi të pashoq mbi mundësinë e brishtë të lumturisë. Ai arriti në përfundimin se shumë njerëz, edhe pse në dukje e kërkojnë atë, nuk duan të jenë të lumtur përtej kushteve që i vënë vetë lumturisë së tyre. “Ata që preferojnë principet para lumturisë,” shkroi ai, “refuzojnë të jenë të lumtur jashtë kushteve që i kanë vendosur vetë për lumturinë.”
Ky mendim rezonon me një tjetër reflektim epokal: “Për herë të parë në histori,” shkroi Bertrand Russell teksa analizonte pasojat e Revolucionit Industrial, “është e mundur të krijohet një botë ku kushdo duhet të ketë një mundësi të arsyeshme lumturie.” Dhe megjithatë, ajo mundësi e re, e gdhendur nga përparimi teknologjik dhe emancipimi i individit, u grushtua nga dëshira, nga kërkesa e pashuar për më shumë, për një lumturi të përsosur, të matshme, të garantuar.
Kultura bashkëkohore është aq e konsumuar me ndjekjen obsesive të lumturisë — me formulat, trajnimet, librat, shkencën e saj — sa ka ngjallur pikërisht të kundërtën: një ndjenjë faji për mosqenien të lumtur, një turp të heshtur që ndjek individin mes një shoqërie që e mat vlerën njerëzore me buzëqeshjen në profilin dixhital. Por mungesa e lumturisë, në vend që të shihet si dështim, mund të mbartë dinjitetin e heshtjes dhe të na tregojë shumë për atë që jemi. Pikërisht për këtë Camus, në shënimet e tij private të mbledhura në Carnets 1951–1959, kërkon të zhveshë lumturinë nga idealizimi i rremë dhe të tregojë vendin e saj të vërtetë — mes dhimbjes, kufizimit dhe përpjekjes për kuptim.
Në një nga meditimet e tij më prekëse mbi dëshpërimin dhe artin, Camus ndalet te figura e Oscar Wilde, për të cilin thotë:
“Oscar Wilde deshi ta vinte artin mbi gjithçka tjetër. Por madhështia e artit nuk është ngritja mbi gjithçka tjetër. Përkundrazi, ai duhet të përzihet me gjithçka. Wilde e kuptoi më në fund këtë, falë dëshpërimit. Por është faji i kësaj periudhe që gjithnjë u desh dëshpërimi dhe kufizimi për të kapur një grimcë të së vërtetës që gjendet edhe te lumturia, kur zemra është e rëndë.”
Në një letër të vitit 1956, drejtuar një miku që ndodhej në spital, Camus e shpalos lidhjen delikate mes trupit dhe shpirtit, mes vuajtjes fizike dhe lumturisë si përvojë e qenies. Ai shkruan:
“Solidariteti i trupave, bashkimi në qendër të vdekjes dhe mishit që vuan. Kjo është ç’ka jemi dhe asgjë tjetër. Ne jemi kjo plus gjenialiteti njerëzor që vjen në të gjitha format, nga fëmija tek Ajnshtajni… Jo, nuk është poshtëruese të jesh i palumtur. Vuajtja trupore është ndonjëherë poshtëruese, por vuajtja e ekzistencës nuk mund të jetë, sepse ajo është jeta.”
Në këtë reflektim, lumturia nuk paraqitet më si një gjendje ideale që duhet arritur me çdo kusht, por si një kërkim i heshtur për kuptim, edhe përballë mungesës së saj. Lumturia, në vizionin e Camus, është e lidhur me përvojën e thellë njerëzore dhe jo me standardet sipërfaqësore që imponon kultura e konsumit apo moralizmi i rremë i shoqërisë.
Në një tjetër fragment të këtyre shënimeve, ai thotë:
“Ata që vënë principet mbi lumturinë, ata refuzojnë të jenë të lumtur jashtë kushteve që i kanë vënë lumturisë së tyre. Nëse ata janë të lumtur befasisht, e gjejnë veten të paaftë, të palumtur që janë larguar nga mungesa e tyre e lumturisë.”
Këto fjalë vënë në dyshim një nga iluzionet më të mëdha të mendësisë moderne: se lumturia është një destinacion i caktuar, me koordinata të paracaktuara nga rregulla, principe, norma morale, bindje ideologjike apo suksese materiale. Në fakt, lumturia është e ndërmjetme, shpesh e pavetëdijshme, e lidhur me përvojën e jetës vetë — jo me formulën për të.
Në këtë kontekst, kujtojmë edhe fjalët e Benjamin Franklin-it, i cili thoshte se:
“Lumturia e vërtetë, ajo që është shumë e bukur, mund të vijë vetëm prej rregullit.”
Por Camus duket se kundërshton këtë me ton të heshtur por të vendosur: kur rregulli ndiqet verbërisht, kur bëhet dogmë, ai konsumon vetë mundësinë delikate të lumturisë.
Kështu, në një epokë që shpesh ngatërron lumturinë me kënaqësinë, suksesin me dashurinë, përmbushjen me pranimin shoqëror, Camus na fton të ndalemi. Të shikojmë përbrenda. Të pranojmë mungesën e lumturisë jo si një dështim, por si hapësirën ku mund të lindë kuptimi i saj më i thellë. Dhe ndoshta, vetëm aty — kur zemra është e rëndë, kur kujtesa dhe mungesa bashkëjetojnë — mund të gjejmë një formë më të heshtur, më të vërtetë, më njerëzore të asaj që quajmë lumturi.
