Në fund të Mesjetës, arti në të gjithë Evropën u mbizotërua nga një mënyrë dekorative dhe e rafinuar. Zbukuruar, me ngjyra të shkëlqyeshme dhe të praruar, ajo reflektoi shijet e hollë dhe vazhdoi, për ca kohë, të tërhiqte padronët në Milano, Ferrara dhe qytete të tjera aristokratike italiane, edhe pse stilet më të natyrshme të Rilindjes filluan të zunë fill gjetkë.
Nga mesi i viteve 1400, veçanërisht në Firence, artistët dhe patronët kishin filluar të përqafonin lëndë dhe qasje të reja. Më parë, familja në pushtet Medici e qytetit kishte kërkuar me padurim Madonnas dhe fotografi të tjera fetare nga Fra Angelico dhe Fra Filippo Lippi ndër të tjera. Tani artistët e rinj, në veçanti Botticelli, u ndikuan gjithnjë e më shumë nga idealet e reja humaniste.
Leonardo, përmes vëzhgimit të kujdesshëm të njeriut dhe natyrës, bëri risi që habitën bashkëkohësit e tij. Piktorët venecianë, duke filluar me Bellini dhe Giorgione, adoptuan një qasje unike intuitive, madje edhe poetike ndaj natyrës.
Figura njerëzore tërhoqi gjithashtu vëmendje të re. Për herë të parë që nga lashtësia, artistët pikturuan dhe skalitën tematika në shkallë të gjerë. Në portrete, gjithashtu, ndodhi ndryshime, pasi individët kishin ngjashmëritë e tyre të dallueshme në përpjekjet për të zbuluar karakterin dhe personalitetin.
Ripërtërirja e letërsisë, mendimit dhe artit të humanistëve të Greqisë antike dhe Romës, përqendroi vëmendje të re te individi dhe i vuri një vlerë më të madhe pikëpamjeve të përqendruar nga personi mbi botën. Perspektiva lineare, e ideuar dhe e kodifikuar nga Florentines Brunelleschi dhe Alberti, ndërtoi hapësirë nga këndvështrimi i shikuesit, për të prodhuar paraqitje bindëse të thellësisë. Peisazhet pasqyrojnë gjithnjë e më shumë natyrën, si me përvojë në botën reale, me një ndjenjë për hapësirë dhe atmosferë.
Madhështia e Rilindjes konsiston në frymën e pushtimit që e shtyu njeriun të kryejë hulumtime dhe zbulime në të gjitha fushat e dijes dhe arteve, të shikojë natyrën me interes të ri, deri në arritjen e një ekuilibri të mrekullueshëm midis aspekteve shpirtërore dhe materiale të jetës. Në artet figurative karakteristikat kryesore të këtij shpirti të ri ishin shpikja e perspektivës, pushtimi i anatomisë dhe proporcioneve, në përfaqësimin e trupit të njeriut, rolit heroik dhe madhështor, që i atribuohet njeriut dhe veprimeve të tij dhe imitimi i hijeshisë të artit klasik.
Një “rilindje” revolucionare
Nëse e krahasojmë figurën e një relievi romanik (shek. 11) me një skalitje nga Donatello (shek. 15), na duket se të dy veprat i përkasin një civilizimi tjetër. Kanë kaluar disa shekuj midis dy skulpturave, por kjo nuk është e mjaftueshme për të justifikuar një ndryshim të tillë. Historia nuk është një përparim i vazhdueshëm, por një rrugë e bërë nga kërcime dhe tjetërsime të papritur. Këto ndryshime reflektohen në stilin e veprave të artit dhe ndonjëherë janë aq të thella sa të sjellin revolucione të vërteta në krijimin artistik. Në shekullin XV ky revolucion mori emrin e Rilindjes.
Termi “Rilindje” tregon një ngjarje të mrekullueshme, siç është lindja e dytë pas vdekjes. Një vetëdije e re, e shoqëruar nga entuziazmi, optimizmi dhe krenari e përfshirë në hapjen e shekullit të 15-të, kohë kur zelltarët e gjykatave italiane, duke rezultuar në një zell të paparë artistik dhe kulturor në Itali. Shkrimtarët, poetë, arkitektë, piktorë dhe skulptorë ishin protagonistët e vërtetë të kësaj lëvizje që morën emrin e Rilindjes pikërisht në lidhje me rilindjen e arteve. Në fakt u besua gjerësisht se, pas epokës së artë të artit klasik, skulptura, piktura dhe arkitektura ishin prishur në mënyrë të pariparueshme, derisa ato u zhdukën pthuajse plotësisht gjatë “epokave të errëta” të Mesjetës. Vetëm në fillim të shekullit të pesëmbëdhjetë artet filluan të lulëzojnë përsëri.
Me kalimin e viteve, falë udhëtimeve dhe shkëmbimeve me Evropën Veriore, parimet artistike të Rilindjes u përhapën jashtë Italisë në vendet që flasin gjermanisht, flamane dhe në Francë. Për më tepër, stimuj të rëndësishëm për zhvillimin e Rilindjes Italiane kishin ardhur nga kulturat nordike, falë ardhjes në Itali të artistëve si Albrecht Dürer dhe veprave të artistëve flamanë Jan van Eyck dhe Rogier van der Weyden (Flemish, art).
Anatomia dhe perspektiva
Tema kryesore e hulumtimit artistik të shekullit XV ishte studimi i njeriut dhe hapësirës që e rrethon atë, dhe në të cilën ai ishte disi mbizotërues. Kjo gradualisht çoi në pushtimin e përfaqësimit të saktë të trupit të njeriut (anatomisë) dhe hapësirës (perspektivës).
Të parët që u dhanë rregulla shkencore, përfaqësimit të objekteve dhe figurave në hapësirë, sipas parimit të degradimit të sasive, drejt një pike të vetme të zhdukjes, ishin artistët në Firence, në veçanti Filippo Brunelleschi.
Përfaqësimi i përmasave të përsosura të trupit të njeriut, kurrë nuk ndaloi së tërhequri piktorë dhe skulptorë, por ishte mbi të gjitha Leonardo (mendoni për vizatimin e famshëm të njeriut lakuriq të gdhendur në një rreth), Raphael dhe Michelangelo, që arritën prototipet e përsosmërisë mashkullore në figurat e tyre dhe femra.
Qendrat artistike italiane
Zhvillimi i jashtëzakonshëm i arteve përfshiu gradualisht dhe në qendra të shumta autonome politike dhe kulturore. Mjeshtrat e parë ishin nga Firence: skulptori Donatello, arkitekti Brunelleschi dhe piktori Masaccio. Duke parë njeri-tjetrin, ata revolucionarizuan gjuhën dhe stilin e tre arteve kryesore, duke lënë një shenjë të pashlyeshme në kulturën Firence të kohës. Inovacionet e tre artistëve u rifilluan shpejt, megjithëse në një mënyrë plotësisht personale, nga Florentines Lorenzo Ghiberti, Beato Angelico, Filippo Lippi, Paolo Uccello dhe Andrea del Castagno.
Falë mbrojtjes së dhënë arteve nga familjet në fuqi, lulëzuan qendrat e tjera artistike shumë të rëndësishme. Ndër më të rëndësishmet, Urbino, ku Federico da Montefeltro thirri për të punuar artistë flamanë, dalmat dhe italianë, duke përfshirë Piero della Francesca dhe Donato Bramante. Vetë Leon Battista Alberti, Agostino di Duccio dhe Piero della Francesca operuan në Riminin e familjes Malatesta; në Ferrara degli Este, piktorët Cosmè Tura, Francesco del Cossa dhe Ercole de Roberti.
Më tej në veri, kryeqytetet kryesore artistike ishin Padova, me Squarcione dhe Andrea Mantegna, Venecia me Giovanni Bellini, Milano me Bramante.
Në jug, Napoli Aragonese është një qendër e rëndësishme humaniste dhe artistike, por është mbi të gjitha i Antonello da Messina që hap kulturën e Jugut drejt pushtimeve të Rilindjes.
Nëse shekulli i pesëmbëdhjetë është epoka e qendrave dhe e personaliteteve të shumta artistike, Shekulli i ri i 16-të hapet në shenjën e disa personaliteteve dhe të shkëlqyera që duket se pushtojnë të gjithë skenën italiane. Leonardo da Vinci midis Firencës dhe Milano, Michelangelo midis Firencës dhe Romës, Raphael midis Urbino, Firencës dhe Romës, Titian në Venecia dhe Correggio në Parma, janë heronjtë e fazës më të pjekur të Rilindjes Italiane. Ata që, në një farë mënyre, tejkalojnë stilet lokale në favor të një vizioni vërtet universal të artit.
Donatello, Masaccio, Piero della Francesca
Nëse vërejmë Davidin e famshëm David di Donatello dhe e krahasojmë me veprat skulpturore të kryera në shekullin e kaluar, ajo që bie më shumë në sy është eleganca e jashtëzakonshme e saj, vëmendja që Donatello i kushtoi për të portretizuar trupin e rinisë, të butë, por në të njëjtën kohë edhe heroik, etj. rëndësi që i ka dhënë forcave të blinduara, kapelave të kokës dhe shpatës, objekte që e bëjnë protagonistin e ri të historisë së krishterë një hero të lashtë, pothuajse një hyjnor Grek. Vështrimi melankolik i statujës është një prekje e jashtëzakonshme e psikologjisë nga artisti.
Apostujt që Masaccio përshkruan në skenën e Tributit të Parave, në Kapelën Brancchi, në kishën e Carmine në Firence, janë shumë më pak të rafinuara, në të vërtetë në disa mënyra brutale. Këtu piktori ka eliminuar qëllimisht çdo detaj të tepërt për t’u përqendruar plotësisht te burrat, trupat dhe gjestet e tyre. Me shumë pak elementë, një ndërtesë, trungje pemësh dhe një breg, Masaccio arrin të na bëjë të perceptojmë një hapësirë në thellësi dhe me shumë pak gjeste një histori të tërë.
Në një mënyrë shumë të ngjashme Piero della Francesca, në Pagëzimin e Krishtit, përshkruan trupat dhe pemët me një sintezë ekstreme, sikur të ishin forma të pastra gjeometrike të rregulluara në një hapësirë sipas parimeve misterioze matematikore. Ideja që Piero della Francesca na komunikon është ajo e racionalitetit ekstrem dhe harmonisë hyjnore.
Michelangelo, Leonardo, Raphael
Le të përpiqemi tani ta krahasojmë David di Donatello me atë të Michelangelo, bërë më shumë se pesëdhjetë vjet më vonë. Heroi i Michelangelo nuk është një fëmijë gjysmëhyjnor melankolik, por një njeri me forcë të plotë, një atlet fitimtar; Davidi i Michelangelo tregon epërsinë e tij fizike, jo epërsinë e tij morale, aq sa ai ende konsiderohet një model i bukurisë mashkullore sot.
Leonardo, nga ana tjetër, na la një model të bukurisë femërore me portretin e famshëm të Mona Lisa. Ashtu si në David, edhe këtu, me buzëqeshjen e saj misterioze, gruaja shfaq gjithë vetëkënaqësinë ndaj vetvetes, një kënaqësi që nuk buron nga lufta por nga harmonia e plotë me universin natyror dhe shoqëror që e rrethon. Mona Lisa dhe David janë dy kampionët e burrit dhe gruas së Rilindjes, të lumtur që ekzistojnë në botë.
Përkundrazi, fitorja që Raffaello përfaqëson në Stgnza della Segnatura është tërësisht intelektuale. Në Shkollën e Athinës dhe në Mosmarrëveshjen e Sakramentit, ai arrin të pajtojë të shenjtën dhe profan, filozofinë antike dhe doktrinën moderne fetare përmes një përfaqësimi të figurave dhe hapësirës që është ende trashëgimia e revolucionit të madh të Masaccio. Ndërsa për Piero della Francesca, në hapësirën Raphael dhe figurat janë ndërtuar njëra në funksion të tjetrës, derisa ato të përkojnë në një dizajn madhështor që është një imazh i atij hyjnor. Ky ekuilibër i përsosur është fruti më i pjekur i Rilindjes, një periudhë e destinuar të mbarojë papritur si një ëndërr.
Mjafton të krahasohet gjykimi universal i Mikelanxhelos me këto vepra të cituara për të kuptuar se gjykimi paraqet rënien e heronjve dhe njëkohësisht mohimin e hapësirës së Rilindjes, fundin e asaj besimi te njeriu, në histori dhe në artin që ata kishin nxitur pushtimet e shekujve XV dhe fillimit të XVI.
Nga Caterina Volpi
Përgatiti: Albert Vataj
