Nga Albert Vataj
Erich Maria Remarque mbetet një nga emrat më të ndritur të letërsisë gjermane të shekullit XX, një autor që shndërroi dhimbjen, traumën dhe zhgënjimin e një brezi të tërë në art të pavdekshëm. Ai lindi më 22 qershor 1898, në Osnabrück, një qytet që do të mbetej gjithmonë një pikë referimi shpirtëror në jetën dhe krijimtarinë e tij.
Student në Universitetin e Münsterit, në moshën vetëm tetëmbëdhjetëvjeçare, Remarque u thirr nën armë dhe u përball me përvojën më të errët që mund t’i binte në pjesë rinisë së tij – Luftën e Parë Botërore. Luftoi në Frontin Perëndimor, ku u plagos pesë herë, herën e fundit rëndë. Ato plagë nuk ishin vetëm trupore, por mbi të gjitha shpirtërore: ishin shenja që do ta ndiqnin përjetësisht dhe do të ushqenin veprën e tij letrare.
Pas luftës, jeta e tij mori shumë rrugë të përkohshme – mësues, gurgdhendës, shofer garash, gazetar sportiv – ndërsa në heshtje punonte për të sjellë në jetë librin që do ta shndërronte në zë të një brezi të thyer: “Asgjë e re nga fronti i Perëndimit”. Botuar në vitin 1929, romani u bë një sukses i menjëhershëm – vetëm në Gjermani u shitën mbi 1.2 milionë kopje brenda një viti, dhe po atë vit u përkthye në anglisht, duke pushtuar lexuesin botëror. U përkthye në dhjetëra gjuhë dhe u ekranizua nga Hollywood-i më 1930, duke hyrë në historinë e kinemasë si një film i pavdekshëm.
Çelësi i këtij suksesi nuk ishte thjesht tema e luftës, por mënyra sesi Remarque e solli atë: me një realizëm të pamëshirshëm, duke zhveshur çdo heroizëm fals dhe duke dëshmuar tmerret e përditshme të ushtarëve të thjeshtë. Ai artikuloi dhimbjen, lodhjen, zhgënjimin dhe revoltën e një brezi që u përdor si mish për top, duke ua kthyer lexuesve në pasqyrë të ndërgjegjes së tyre. Nëpërmjet protagonistit Paul Bäumer, Remarque shprehte klithmën e njeriut të zhveshur nga iluzionet:
“Unë shoh sesi popujt vihen kundër njëri-tjetrit dhe, në heshtje, pa e ditur, pafajësisht, vrasin njëri-tjetrin. Shoh sesi mendjet më të mprehta shpikin armë dhe fjalë për të bërë vrasjen edhe më të rafinuar e të qëndrueshme.”
Gazetarja amerikane H. L. Mencken e quajti këtë roman “pa asnjë dyshim, rrëfimin më të mirë të Luftës së Parë Botërore”. Por në Gjermani, nazistët e ndaluan librin dhe filmin që prej vitit 1933, duke e konsideruar një fyerje ndaj krenarisë kombëtare. Librat e tij u dogjën publikisht, dhe vetë autori u detyrua të largohej nga vendi. Regjimi nazist e dënoi në mungesë, ia hoqi shtetësinë dhe shkoi deri aty sa ekzekutoi motrën e tij, si akt hakmarrjeje.
Megjithatë, Remarque nuk u ndal. Ai vijoi të shkruante romane të tjera që përçuan të njëjtin mesazh antimilitarist dhe humanist: “Tre shokët”, “Harku i Triumfit”, “Shkëndija jete”, “Obelisku i zi”, apo më vonë “Një natë në Lisbonë”, një akuzë e pamëshirshme ndaj barbarisë naziste dhe Luftës së Dytë Botërore.
Edhe pse gjatë viteve ’30 shijoi jetën mondane në Nju Jork dhe shoqëroi personalitete të botës së artit si aktoren Marlene Dietrich, pjesën më të madhe të jetës së tij të mëvonshme e kaloi në Porto Ronco, buzë Liqenit Maggiore në Zvicër. Aty, i mbyllur mes kujtimeve dhe librave, shkroi deri në fund. U nda nga jeta më 25 shtator 1970, në Lokarno.
Biografia dhe veprat e Remarque janë të gërshetuara ngushtë me historinë dramatike të Gjermanisë në shekullin XX. Ai nuk ishte vetëm një shkrimtar, por një dëshmitar i një epoke të përgjakshme, që e përkthente dhimbjen kolektive në fjalë të përjetshme. Për këtë arsye, Remarque mbetet autor i dashur dhe i lexuar anembanë botës: sepse ofroi një “Gjermani ndryshe”, të ndriçuar nga humanizmi dhe dinjiteti njerëzor, në kohë terrori e shkatërrimi.
“Gjithmonë besoja se çdo njeri ishte kundër luftës – derisa kuptova se kishte edhe disa që ishin në favor të saj; në radhë të parë, ata që nuk kishin nevojë të shkonin në luftë.” – kjo thënie e Remarque sintetizon gjithë filozofinë e tij letrare. Ai shkroi për breza të humbur, për plagët që nuk mbyllen kurrë, dhe për kujtimin që mbetet si paralajmërim.
Sot, më shumë se gjysmë shekulli pas vdekjes, vepra e tij vazhdon të lexohet e të rizbulohet. Sepse, siç paralajmëronte përkthyesi Robert Shvarc në pasthënien e “Obeliskut të Zi”, “breza të humbur do të ketë gjithmonë, në një mënyrë a në një tjetër”. Dhe në këtë përballje të përjetshme me absurditetin e luftës, fjala e Remarque mbetet një dritë udhëzuese.
Thenie nga Remarku.
-Ne dhashuri pyet gjithmone teper dhe kur njeriu kerkon te mesoje pergjigjen ajo ka mbaruar.
-Nuk ka asgje qe mbetet pergjithmone.
-Te gjitha dashurite kerkojne te jene te perjetshme dhe pikerisht ketu e kane burimin mundimi dhe vuajtjet e tyre pa fund.
-Nuk eshte e tmerrshme te presesh dicka,e tmerrshme eshte kur nuk ke c’te presesh.
-Harresa eshte sekreti i rinise se perjetshme.Njeriu mplaket vetem nga kujtesa.
-Dashuria eshte e mbrekullueshme,vetem ka nje te keqe:te prish karakterin.
-Semundja me e keqe ne bote eshte te menduarit,ajo s’ka sherim.
-Enderrojme sepse pa enderrat nuk do te mund ta duronim te verteten.Njeriu nuk genjehet vetem nga endrrat.Njeriu genjehet edhe me te verteten.Kjo eshte nje enderr akoma me e rrezikshme.
-Askush nuk kthehet me po ashtu sic nuk kthehet kurre me nje ore e jetuar me pare.
-Ka me shume prostituta mes atyre vajzave qe s’kane shkuar asnjehere me nje mashkull sesa ato qe jane te detyruara te jetojne me kete profesion te veshtire.
-Ti mund te kthehesh ne kriminel a shenjtor dhe asnjeri s’e ve re por ne te mungofte ndonje kopse kete e vene re te gjithe. Kjo eshte cudia dhe lezeti yne.
