Nga Albert Vataj
Shkëndija e papritur, mes reve të rënda dhe terratisë që skërmiste dhëmbët, duke u munduar të shqitej nga shpërgenjtë e së shkuarës, ndezi një dritë të ngjashme me flakën e një qiriri të mpakur. Ishte një dritë ndëshkuese, që verbonte për çaste, por që nuk pushoi së rrezatuari as në amshim. Ajo u ngulit ndër shpirtra si dëshirë për dlirësi, dhe më 26 shtator 1990 u bë kujtesë, e gdhendur në amshueshmëri, nëpërmjet figurës së gazetarit dhe shkrimtarit Alberto Moravia.
Më atë ditë, Italia – dhe jo vetëm Italia – i dha lamtumirën e fundit njërit prej korifenjve të mendimit letrar e publicistik të shekullit XX. Ishte ndarja me një frymë të trazuar, me një shpirt që nuk iu bind kurrë heshtjes së konformizmit. Moravia, duke mbyllur sytë, la pas një vepër që përfaqëson mozaikun e shumëformësisë, të ankthit dhe ekstazës, të zvarritjes dhe ngazëllimit, të dhimbjes dhe triumfit. Ai mbeti rebel, në kuptimin më të thellë të fjalës, që në vitet e censurës fashiste e deri në fund, duke sfiduar përditshmërinë italiane me një zemëratë të papajtueshme.
Stili i tij, i lexuar në optikën e kritikës, është i njohur për realizmin e zhveshur dhe për jokonformizmin e tij të vendosur. Vetë Moravia pohonte shpesh se shkruante për të kënaqur dëshirat e tij intime, për të çliruar një nevojë krijuese që ishte njëkohësisht e tij dhe e publikut. Në këtë bashkëshkrirje, ai gjeti forcën për të dhënë letërsi të ngrohtë e therëse, ku lexuesi nuk mbetej spektator, por ndjehej i përfshirë.
Italia nuk e përkëdheli gjithnjë, madje shpesh e priti me indiferencë, ndonjëherë edhe me refuzim. Por vlera e tij nuk mund të ndalej brenda kufijve kombëtarë. Franca, për shembull, u bë një lloj “atdheu i dytë letrar” për Moravian: veprat e tij u lexuan gjerësisht atje dhe gjetën përkthim edhe në kinematografi, si në rastin e “Përçmimit” që Jean-Luc Godard e ktheu në një gur themeli të filmit modern.
Shkrimi për Moravian ishte një proces i ngjashëm me pikturën: shtresë mbi shtresë, fjalë mbi fjalë, për të gdhendur tablonë e botës. Drafti i parë i tij, i ngarkuar me shpejtësinë e frymëzimit, nuk kishte kurrë pretendimin e përsosmërisë. Lexuesi nuk i duhej shërbyer me një vepër të gatshme e të lëmuar; përkundrazi, ishte lexuesi që duhej të zbulonte thellësitë e saj. Për këtë arsye, proza e Moravias mbeti e çiltër, e zhveshur nga zbukurimet, e ndërtuar mbi detaje të vogla, mbi sintaksë të përpunuar, mbi një fjalor të zakonshëm që i jepte frymë përditshmërisë.
Vetë Moravia, me ironinë e tij therëse, thoshte shpesh: “Jam i tredhur”. Një pohim që shoqja e tij e jetës e përkthente si një mënyrë për të ndarë qartë letërsinë nga jeta. Për Moravian, seksi ishte ai që ishte paraja për Balzakun: një filtër, një mënyrë për të lexuar dhe shpjeguar botën. Ky këndvështrim, megjithatë, përplasej me një shoqëri italiane të brumosur nga katolicizmi, sentimentalizmi dhe familjarizmi, që nuk ishte gati ta pranonte racionalitetin e tij radikal. Sot ndoshta nuk do të dukej skandaloz, por atëherë ai ishte një personazh i parehatshëm, shpesh i perceptuar si antipatik.
Në reflektimet e tij mbi artin, Moravia shkruante:
“Një vepër arti ka një funksion përfaqësues dhe shprehës. Në të pasqyrohen idetë, gjykimet dhe vetë autori, të lidhur ngushtë me realitetin. Kritika nuk është gjë tjetër veçse një fragment i këtij realiteti. Duke e parë në këtë dritë, mund të them se unë jam, në një farë mase, një njeri i pastër. Ne të gjithë jemi. Ka ditë kur zgjohesh i revoltuar kundër gjithçkaje; asgjë nuk të duket e drejtë. Në ato çaste je i pastër, je thjesht një njeri që refuzon kompromisin. Në fund, secili prej nesh është një njeri i pastër, në mënyrën e vet, por edhe shumë gjëra të tjera përveç.”
Alberto Moravia lindi në Romë më 28 nëntor 1907. I ati, Carlo Pincherle Moravia, ishte arkitekt dhe piktor me origjinë veneciane, ndërsa e ëma, Gina de Marsanich, vinte nga Ancona. Fëmijëria e tij u shënua nga sëmundja: në moshën nëntë vjeçare u godit nga tuberkulozi i kockave, që e mbajti i shtrirë për pesë vite të gjata. Ky izolim u bë një shkollë tjetër për të, ku lexoi Dostojevskin, Joyce, Shekspirin, Molierin, Mallarmé, Leopardin dhe shumë të tjerë, duke ngjizur bibliotekën e tij të brendshme. Më 1929 botoi romanin e parë, “Indiferentët”, që pati një sukses të menjëhershëm dhe e shndërroi në një zë të dallueshëm të letërsisë italiane moderne.
Nga ajo ditë e deri në fund, romanet dhe tregimet e Moravias do të përktheheshin në shumë gjuhë, shumë prej tyre të përshtatura në film. Vepra e tij i fshihet një teme të madhe: boshllëkut moral dhe paaftësisë njerëzore për të gjetur lumturinë në format tradicionale – dashurinë dhe martesën. Këto, sidomos në klasën e mesme, kthehen në burim mjerimi dhe tjetërsimi, siç dëshmojnë romanet “Dashuria bashkëshortore”, “Përçmimi” apo “La Noia”. Në të tjera vepra, përfshi “Gruaja e Romës”, spikatin përmasat politike, përballja me fashizmin, me prostitucionin, me jetën e nënterrë të një shoqërie hipokrite.
Moravia mbeti i pandryshueshëm në thjeshtësinë dhe në ashpërsinë e tij. Ai iku nga kjo botë më 26 shtator 1990, në banesën e tij në Romë, por nuk u tret kurrë nga kujtesa: letërsia e tij vijon të jetë një pasqyrë që i detyron lexuesit të shohin veten, një pasqyrë ku zbulohet absurdi i jetës moderne, boshllëku i dashurisë, dhuna e shoqërisë, por edhe mundësia e artit për të shërbyer si dëshmi e së vërtetës.
Alberto Moravia, në fund të fundit, nuk ishte vetëm një shkrimtar italian. Ai ishte një nga zërat e pashlyeshëm të shekullit XX, një ndërgjegje kritike e Evropës, një gur i rëndë në mozaikun e letërsisë botërore.
