Për Giotton si piktor flitet shpesh; për Giotton si njeri, shumë më rrallë. Dhe megjithatë, pikërisht aty, në figurën njerëzore që fshihet pas emrit monumental të historisë së artit, qëndron çelësi i revolucionit të tij. Pas atij emri që hap manualet dhe mbyll Mesjetën, nuk fshihet një profet estetik apo një teoricien solemn, por një qenie konkrete, tokësore, ironike, herë-herë tronditëse në thjeshtësinë e saj. Një artist që nuk shkroi traktate, nuk hartoi manifeste dhe nuk ndërtoi sisteme, por që ndryshoi njëherë e përgjithmonë mënyrën se si njeriu e sheh veten në art.
Giotto nuk e shpjegoi artin. Ai e tregoi.
Tradita e hershme, e përcjellë nga Giorgio Vasari, e vendos lindjen e Giottos në një realitet të varfër dhe të thjeshtë. Djaloshi që ruante bagëtitë dhe vizatonte dele mbi gur me një copë guri tjetër, i zbuluar nga Cimabue, është ndoshta një episod i romanizuar, por domethënia e tij është thelbësore. Giotto nuk lind nga një akademi, por nga syri që vëzhgon dhe nga dora që bindet ndaj asaj që sheh. Ai nuk vjen nga librat, por nga toka; jo nga tradita e kopjimit, por nga përvoja e drejtpërdrejtë e realitetit. Qysh në këtë mit themelues, arti i tij shfaqet si akt vëzhgimi, jo si ushtrim dogme.
Anekdota e famshme e rrethit të përsosur, e rrëfyer po ashtu nga Vasari, e thellon më tej këtë portret njerëzor. I kërkuar nga i dërguari i Papës Bonifaci VIII për një provë talenti, Giotto nuk ofron skica, as kompozime të ndërlikuara. Ai vizaton një rreth të përsosur me dorë të lirë. Asgjë më shumë. Ky gjest, në pamje të parë i thjeshtë, është një deklaratë e fuqishme vetëdijeje artistike: kush zotëron thelbin, nuk ka nevojë për ornament. Nuk është arrogancë, por siguri e qetë. Papa e kuptoi. Dhe Giotto mori porosinë. Jo sepse u shpjegua, por sepse u tregua.
Para Giottos, figurat e shenjta në pikturë duken sikur qëndrojnë jashtë botës: pa peshë, pa gravitet, pa mish. Ato janë shenja, jo trupa; simbole, jo qenie. Me Giotton ndodh diçka radikale: trupat hyjnë në hapësirë. Ata zënë vend, hedhin hije, mbështeten, bien, përqafohen. Fy ty rat nuk janë më maska hieratike, por sipërfaqe ku kalojnë emocionet. Vuajtja nuk është më një koncept abstrakt; ajo bëhet e lexueshme, e përjetueshme, gati e dhimbshme për shikuesin.
Afresket e Kapelës së Skrovegnëve në Padova janë dëshmia më e qartë e këtij kthimi antropologjik. Dhimbja e Madonës nën Kryq nuk është e idealizuar, as e zbukuruar me solemnitet ikonografik. Është dhimbje njerëzore, e zhveshur nga retorika. Në këtë zgjedhje estetike fshihet një vendim kulturor dhe teologjik: njeriu nuk është më një qenie që duhet të fshihet përballë së shenjtës, por një realitet i denjë për t’u përfaqësuar ashtu siç është. Giotto e bën trupin vendin ku ndodh e shenjta.
Por Giotto, njeriu, nuk ishte një asket i mbyllur në kontemplacion. Burimet e kohës e përshkruajnë si praktik, i drejtpërdrejtë, me një sens të mprehtë ironie. Bokaçio rrëfen një episod ku dikush i vë në dukje sa të shëmtuar ishin fëmijët e tij. Përgjigjja e Giottos është therëse në thjeshtësinë e saj: ditën pikturoj, natën pushoj. Pas shakasë fshihet një vetëdije e qartë për talentin, pa asnjë nevojë për solemnitet apo mitizim të vetes. Ai nuk ndërton figurën romantike të artistit të përndezur nga hyjnorja; ai mbetet njeri që e di çfarë bën dhe pse e bën.
Giotto është kudo dhe pothuajse askund i nënshkruar. Mungesa e firmës së tij ka ushqyer për shekuj debate, atribuime të pasigurta dhe polemika akademike. Por kjo mungesë nuk është dobësi; është shenjë epoke. Në një kohë kur vepra ishte mbi autorin, stili bëhej identitet. Dhe stili i Giottos është i pagabueshëm. Nuk ka nevojë për emër. Flasin figurat, shikimet, ndërtimi i hapësirës, mënyra se si heshtja merr formë.
Giotto nuk themelon një shkollë në kuptimin institucional të fjalës. Ai nuk krijon një metodë për t’u mësuar; ai hap një derë që nuk mbyllet më. Pas tij, arti nuk mund të kthehet prapa. Nuk mund të shpërfillë më trupin, fytyrën, emocionin, përvojën njerëzore. Pa Giotton nuk do të ekzistonin Masaccio, Michelangelo apo Caravaggio, jo sepse e imitojnë, por sepse e marrin seriozisht sfidën e tij, ta shohësh njeriun si masë të artit.
Në këtë kuptim, Giotto mbetet një figurë e pakëndshme. Ai nuk lejon të mbyllet në formula, nuk shërben si dogmë e re. Nuk shpjegon. Nuk shpall. Nuk justifikon. Ai thjesht tregon. Dhe pikërisht në këtë gjest të thjeshtë, të heshtur dhe revolucionar, ai e bëri artin përfundimisht njerëzor.
