Nga Albert Vataj
Në horizontin e trazuar të shekullit XX, ku teknika filloi të ndërtojë arkitekturën e re të botës, Italo Svevo u shfaq si një nga zërat më të kthjellët të krizës së njeriut modern. Vepra e tij, shpesh e vënë përkrah Luigi Pirandellos, James Joyce-it apo Marcel Proustit, kap pulsimin e një epoke të sëmurë, të turbulluar, të humbur mes vetëdijes së tepërt dhe paaftësisë për të jetuar. Në qendër qëndron figura e Zeno Cosinit, një antihero i epokës industriale, dëshmitar i një bote që po prishte rregullat natyrore të ekzistencës.
Svevo e sheh njeriun modern të zhytur në një gjendje të thellë alienimi, një qenie e mençur, refleksive, e pajisur me “syze”, por pikërisht për këtë arsye gjithnjë e më e dobët, më pak e lidhur me vetë natyrën e vet. Te “Ndërgjegjja e Zenos”, kriza nuk është thjesht psikologjike; ajo është simptomë e një shoqërie të sëmurë, që prodhon më shumë se ç’mund të përthithë dhe që ndëshkon po aq sa stimulon.
Svevo nuk përshkruan vetëm një individ që dështon. Ai portretizon një epokë që e ka braktisur unitetin e brendshëm dhe kontaktin me realitetin. Për autorin triestinë, njeriu modern nuk është më në gjendje të ndërtojë një marrëdhënie të shëndetshme me botën që e rrethon. Nëse te Prousti kujtesa e humbur është çelësi për të rikuperuar kohën, te Joyce-i ndërgjegjja rrjedh në një lumë të pandalshëm, te Svevo ndërgjegjja është një burim i pandërprerë vetëanalize që nuk çon askund, një vetëdije që nuk shëron.
Zeno Cosini është pikërisht figurë e kësaj dilemës. Ai është “i mundur” jo nga forcat e jashtme, por nga hezitimi i vet, nga paaftësia për të vepruar. Ai është i vetëdijshëm për dështimin e vet, por nuk arrin dot ta kapërcejë. Një humbës pa tragjedi, sepse sistemi shoqëror e ka formësuar që të mos luftojë më. Sipas Svevos, kjo nuk është natyra e njeriut, por pasoja e ngarkesave historike të një shoqërie që është bërë e sëmurë nga vetë produktiviteti i saj.
Në faqen e fundit të romanit të tij madhor, Svevo na jep një nga pamjet më të frikshme dhe më profetike të modernitetit. Aty ai përkufizon teknikën si burim të dekadencës, jo pse ajo është e keqe në vetvete, por sepse njeriu e ka shkëputur nga organizmi i tij natyral. Mjetet e para ishin zgjatime të krahut; sot ato nuk kanë lidhje me trupin, me kufijtë e tij, me përgjegjësinë e tij.
“Njeriu me syze shpik pajisje jashtë trupit të tij… dhe bëhet gjithnjë e më dinak dhe më i dobët.”
Teknika, e zhveshur nga etikë dhe nga kufijtë organikë, krijon një njeri që beson se përparon, por në të vërtetë humbet forcën, unitetin, natyrën. Dhe kur pajisjet bëhen mallra, të blera, të shitura e të vjedhura, atëherë fuqia nuk matet më me virtyt, por me pronësi.
Svevo e parashikon këtë si një zhvendosje të frikshme: në vend të ligjit të më të fortit, që garantonte përzgjedhje natyrore, kemi ligjin e atij që zotëron më shumë pajisje. Kjo sjell një botë ku nuk përzgjidhet më i miri, por më i armatosuri – jo domosdoshmërisht më i urti.
Diagnoza e Svevos është e qartë: njeriu është bërë i sëmurë jo sepse ka braktisur natyrën, por sepse ka shpikur mënyra për t’iu shmangur rregullave të saj. Teknika nuk është më mjet; është shkaku i një patologjie kolektive. E në këtë sëmundje nuk ka kurë psikoanalitike: sëmundja nuk gjendet brenda individit, por në sistemin që e mbyt.
“Jeta e sotme është e ndotur që në rrënjë… çdo përpjekje për t’i dhënë vetes shëndet është e kotë.”
Në mënyrë të frikshme, kjo tingëllon si një paralajmërim për epokën tonë: rritje ekonomike e pamëshirshme, ritme pune të çmendura, shpikje që transformojnë jetët por shkatërrojnë unitetin e brendshëm, një botë e sunduar nga “ordigni” – pajisja, instrumenti, mekanizmi.
Teknika bëhet zëvendësimi i natyrës; funksioni i saj, statusi i ri i zotërimit, shndërrohet në virus që e dëmton qenien njerëzore.
Në një kthesë të tmerrshme, por gjeniale, Svevo sugjeron se shoqëria nuk do të shërohet me reforma, terapi apo kthjellime morale. Jo. Ajo do të shërohet vetëm pas një katastrofe të pashoqe, të shkaktuar pikërisht nga ato pajisje që njeriu ka krijuar. Nuk ka shpëtim në qetësi. Ka shpëtim vetëm në krisje.
Ai përfytyron një shpikje të ardhshme, një eksploziv aq të fuqishëm sa të rikthejë tokën në formën e një mjegullnaje të heshtur. Dhe e gjithë kjo jo nga një gjeni i jashtëzakonshëm, por nga një njeri “si gjithë të tjerët, vetëm pak më i sëmurë”.
Është një vegim apokaliptik që bie si kambanë alarmi për epokën moderne: kur teknikën e zotëron njeriu i dobësuar, i ndarë prej natyrës, i prirur nga egoizmi, atëherë ajo nuk bëhet më mjet i zhvillimit, por instrument i shkatërrimit.
Në kohën e sotme, ku inteligjenca artificiale, armët autonome, luftërat dixhitale dhe shpikjet e reja sfidojnë çdo ditë kufijtë e etikës njerëzore, leximi i Svevos tingëllon i frikshëm në saktësinë e tij. Ai e kuptoi shumë herët se moderniteti nuk do të prodhonte njeri më të mirë, por njeri më të paaftë për të qenë i lirë.
Vepra e tij mbetet një thirrje për të rikthyer lidhjen me veten, me natyrën, me përgjegjësinë. Në qoftë se njeriu nuk e njeh kufirin, pajisja do ta tejkalojë atë. Dhe në atë tejkalim, gjithçka rrezikon të kthehet në hi.
Svevo nuk është shkrimtar i sëmundjes. Ai është shkrimtar i diagnozës. Dhe diagnoza që jep është më e vlefshme sot se kurrë, moderniteti, i lënë pa etikë, pa natyrë dhe pa vetëdije, është rrugë drejt vetëshkatërrimit.
Italo Svevo nuk kërkon të na trembë, por të na zgjojë. Në një botë ku pajisja është bërë perëndi e re, njeriu rrezikon të bojatisë dobësinë me ngjyra dinakërie dhe ta quajë këtë përparim. Zeno është shembulli i një njeriu që vuan jo nga mungesa e mendjes, por nga tepria e saj, e shkëputur nga bota reale. Dhe Svevo na paralajmëron, pa kthimin te natyra, te përgjegjësia, te kufijtë, shoqëria do të vazhdojë të prodhojë jo shëndet, por sëmundje.
Nëse diçka mund ta shpëtojë njeriun modern, nuk është pajisja. Është vetëdija se ai duhet të jetë më i fortë se ajo.
