Nga Albert Vataj
Alexander Theodore Honoré Struys (1852–1941) i përket atij brezi artistësh që e çuan pikturën realiste përtej estetikës së dukshme, duke e kthyer në një akt ndërgjegjeje, një lloj kundërshtimi reagues ndaj padrejtësive sociale të epokës. Ai jetoi me dhimbjen, duke e ndjerë në shpirt dhe në penel, ngjyrën meit dhe dritën e pakur.
Në veprën e tij ndjehet një tension i brendshëm, një urgjencë e moralshme për të dëshmuar plagën e njeriut të pafjalë, nënën e lodhur, punëtorin e rraskapitur, gruan që lufton mes të ftohtit, varfërisë dhe përgjegjësisë për fëmijën e saj.
Struys nuk krijon drama, por realitete; nuk pikturon tronditjen, por heshtjen që paraprin tronditjen.
Rruga e tij fillon herët, që në moshën gjashtëvjeçare, në Akademinë e Dordrecht. Origjina nga një familje artizanësh xhami e mësuan të shihte dritën si një material të gjallë, si një substancë që formëson ndjesinë dhe karakterin e njeriut. Në dritën e Struys-it personazhet nuk ndriçohen, por zbulohen. Ajo është një dritë që nuk e zbukuron vuajtjen, por e bën të dukshme; një dritë që nuk shpërndan, por ngulitet.
Studimet me Polydore Beaufaux dhe Jozef Van Lerius në Akademinë Mbretërore të Arteve i dhanë mjeshtërinë teknike, por realitetin brutal ia dha jeta — udhëtimet e dështuara në Francë e Angli, varfëria e vetë artistit, skandali i pikturës antiklerikale “Zoti ka vdekur”, ku Struys sfidonte moralizmin kishtar me po aq guxim sa Caravaggio dikur sfidonte idealizmin klasik.
Struys nuk punonte në studio, ai hynte në shtëpitë e të varfërve, ulej në cepat e errët të dhomave të tyre të ftohta, dëgjonte frymëmarrjen e fëmijëve të sëmurë, shihte duart e krisura të nënave, vëzhgonte shpinën e përkulur të burrave që nuk kishin më fuqi as për të folur. Vepra e tij është e mbushur me një lloj baritorie njerëzore: ai i shoqëronte të braktisurit e kohës së tij, duke u bërë kronikan i dhimbjes së tyre anonime.
Ky është edhe shkaku pse kritikët më të ftohtë e quajtën “piktori i mjerimit dhe dhimbjes”. Por në të vërtetë Struys nuk pikturon mjerimin, ai pikturon dinjitetin që mbijeton brenda tij.
Në figurat e tij nuk ka sentimentalizëm, as dramatizim. Shpresa nuk jepet si shpëtim, por si rezistencë. Njeriu i Struys-it nuk kapet pas një ideali, por pas vetë aktit të jetesës. Ai nuk ëndërron, ai duron.
Në pikturën e nënës që ushqen burrin e tensionuar, shohim një ritual të heshtur kujdesi, si një liturgji e varfërisë.
Në figurën e gruas së ulur në kodrinë, me shikimin e humbur në horizontin e tokës së thatë, lexojmë vetminë e përjetshme të atyre që mbajnë barrën e botës pa bërë zë.
Në vajzën e re që shtrëngon fëmijën e saj të fjetur, me fytyrën e prerë mes frikës dhe vendosmërisë, ndjejmë se varfëria nuk është vetëm një gjendje ekonomike, por një gjendje ontologjike — një mënyrë e ekzistencës mbi të cilën shtrihet hija e një bote të padrejtë.
Struys pikturon atë që filozofia e quajti “njeriu i zhveshur”, qenia që nuk e mbron as shteti, as morali, as shoqëria. Ai i jep këtij njeriu një vend në kanonin e artit, duke e ngritur mbi madhështinë e heronjve klasikë.
Miqësia e tij me Jakob Smits është e natyrshme, të dy e kuptonin artin jo si zbukurim, por si sfidë morale. Në një kohë kur moderniteti po glorifikonte industrinë, qytetin dhe shpejtësinë, Struys mbeti i ngulur në periferitë njerëzore, aty ku jeta nuk përparonte, por zvetënohej.
Në thelb, Struys ishte një etik: ai besonte se artisti duhet të dëshmojë, jo të fshehë.
Ndonëse realist, Struys është edhe filozofik në mënyrën si i trajton personazhet. Ai i vendos në një hapësirë pothuaj metafizike, ku gjithçka është ngjyrë toke, pluhur, lagështi, dritë e zbehtë, sikur jeta e tyre të zhvillohej në një zonë të ndërmjetme mes tokës dhe harresës.
Telat e elektrikëve, rrugët e zbrazura, dritaret e mjegullta, horizontet e vdekur… janë simbolika të qarta të një epoke që po humbte lidhjen me shpirtin e vet. Njeriu në këto tablo është gjithmonë më i rëndë se peizazhi: ai është qendra morale e një bote që nuk ka më qendra.
Me kalimin e viteve, Struys u bë figurë institucionale, drejtues akademish, pjesë e komisioneve, anëtar i Akademisë Mbretërore dhe Institut de France. Por paradoksi i tij qëndron këtu, sa më shumë hynte në institucionet e artit, aq më shumë pikturat e tij denonconin institucionet e jetës.
Ai mbeti deri në fund piktori i atyre që nuk kishin zë.
Në epokën tonë, ku mizoria shpesh konsumohet si spektakël dhe varfëria shfaqet si statistikë, Struys vjen si një rikujtim i dhimbshëm: njerëzit e tij na shohin në sy, na ndjekin me një heshtje që e thyen mburojën e indiferencës.
Tablotë e tij nuk na kërkojnë të pikëllohemi për ta, por të turpërohemi për veten.
Ai mbetet një nga ata artistë të rrallë që nuk na japin arrati, por ndërgjegje; që nuk kërkojnë t’ia shpëtojnë shpirtin njeriut, por t’i rikthejnë shpirtit njeriun.
Në këtë kuptim, Alexander Struys nuk është vetëm piktor i realizmit social: ai është një filozof i dritës dhe errësirës njerëzore, një dëshmitar i pandreqshëm i dramës së përjetshme që quhet qenia njerëzore në dhimbje.
