Veç atyre që ishin pjesë e planit të tij, akush nuk do ta merrte vesh, sepse ai po bënte diçka me zemër. Ishte thirrje e empatisë që e shtynte drejt të pamundurës, rrezikut, drejt përmbushjes së një misioni shpëtimi, kur bota diegjej, jeta luftonte me vdekjen dhe shpresa kërkonte të triumfonte mbi dëshpërimin.
Ai shpëtoi 669 fëmijë nga Holokausti.
Pastaj u kthye në shtëpi dhe nuk i tregoi askujt.
As bashkëshortes. As miqve.
Për pesëdhjetë vjet, nuk e dinte askush.
Jemi në dhjetor 1938. Nicholas Winton, 29 vjeç, është një ndërmjetës financiar që planifikon një pushim skish në Zvicër. Valixhet i ka gati. Pistat e borës e thërrasin.
Pastaj e telefonon miku i tij, Martin Blake, nga Praga.
“Hiqe pushimin. Hajde këtu. Duhet ta shohësh këtë.”
Nicholas ndryshon planet. Udhëton drejt Pragës. Ajo që sheh, i përmbys jetën.
Mijëra familje refugjatësh kanë ikur drejt Çekosllovakisë, në përpjekje për t’i shpëtuar nazistëve. Jetojnë në kampe në kushte të tmerrshme dimri. Prindërit po bëjnë llogaritë më të pamundura: t’i dërgojnë fëmijët vetëm larg, apo të rrinë bashkë dhe t’i rrezikojnë të gjithë jetën?
Britania sapo ka shpallur programin Kindertransport, që lejon fëmijët refugjatë të pashoqëruar nga Gjermania dhe Austria të hyjnë në vend. Por asgjë për Çekosllovakinë.
Nicholas Winton, një financier që synonte të shkonte me ski, vendos ta ndryshojë këtë.
Ai hap një “zyrë” në një tavolinë restoranti të hotelit të tij në Pragë. Fillon të marrë aplikime nga prindërit. U premton se do të përpiqet t’i çojë fëmijët e tyre në Britani. Pastaj kthehet në Londër dhe nis punën.
Ajo që pason është një makth burokratik. Çdo fëmijë ka nevojë për një familje pritëse. Çdo fëmijë ka nevojë për një garanci prej 50 paundësh, një pasuri më 1939. Çdo fëmijë ka nevojë për dokumenta, viza, leje.
Nicholas falsifikon dokumente kur është e nevojshme. U shkruan politikanëve. Publikon fotografi të fëmijëve në revista, në kërkim të familjeve pritëse. Punon pa pushim. E ëma, Barbara, e ndihmon.
Treni i parë niset nga Praga më 14 mars 1939, një ditë para se nazistët të pushtojnë pjesën tjetër të Çekosllovakisë. Shtatë trena të tjerë ndjekin gjatë verës. Fëmijët, me etiketa identifikimi në qafë, mbajnë vetëm nga një valixhe të vogël. Udhëtojnë përmes Gjermanisë naziste drejt Holandës, pastaj me traget drejt Britanisë.
Në stacionet e Pragës, nënat u fusin fëmijëve orë dore përmes dritareve të trenit. “Na mbani mend,” u pëshpëritin. Shumica e këtyre prindërve do të vdesin në Aushvic.
Nicholas shpëton 669 fëmijë.
Treni i nëntë, me 250 fëmijë të tjerë, ishte planifikuar të nisej më 1 shtator 1939. Atë mëngjes Gjermania pushton Poloninë. Britania shpall luftë. Treni nuk niset kurrë. Këta 250 fëmijë vdesin në Holokaust.
Pastaj Nicholas Winton bën diçka po aq të pabesueshme, zhduket në jetën e zakonshme.
Shërben në luftë. Martohet me një grua të quajtur Grete. Kanë tre fëmijë. Punon në financë. Bën vullnetar me të moshuarit. Jeton një jetë të qetë, të thjeshtë.
Nuk jep intervista. Nuk shkruan kujtime. Nuk flet për atë që ka bërë.
Nuk ia tregon as bashkëshortes.
Për pesëdhjetë vjet, bota nuk ka asnjë ide se 669 njerëz i detyrojnë jetën e tyre një britaniku që dikur anuloi një pushim skish.
Pastaj, në vitin 1988, Grete pastron papafingon e shtëpisë. Gjen një album. Brenda ka emra. Foto fëmijësh. Letra prindërish të dëshpëruar. Orare trenash. Dokumentacioni i të gjithë operacionit të shpëtimit.
Ajo i kërkon Nicholasit: “Çfarë është ky?”
Ai shpjegon, pa u ndier i veçantë, atë që kishte bërë në 1939.
Grete kontakton BBC-në. Në shkurt 1988, Nicholas merr një ftesë për të marrë pjesë në një regjistrim të emisionit popullor That’s Life! Ai shkon, duke menduar se është thjesht një spektator si gjithë të tjerët.
Prezantuesja, Esther Rantzen, nis të tregojë historinë e një burri që shpëtoi fëmijë nga Çekosllovakia. Ajo shfaq albumin. Nicholas kupton se historia e tij po tregohet përpara gjithë vendit.
Pastaj Rantzen prezanton Vera Gissen, e ulur pranë tij, një nga fëmijët që ai shpëtoi. Ato takohen për herë të parë që prej 1939. Publiku duartroket.
Në një emision të dytë, Rantzen pyet:
“A ka dikush në këtë sallë që i detyrohet jetën Nicholas Winton-it? Nëse po, ju lutemi, ngrihuni.”
Një nga një, njerëzit ngrihen. Mbi dy duzina të rriturish që qëndrojnë rreth tij. Të gjithë fëmijë që ai i futi në trenat e 1939-s. Të gjithë gjallë falë tij.
Pastaj Rantzen pyet:
“A ka ndokush këtu që është fëmija apo nipi i dikujt që Nicholas Winton e shpëtoi?”
Pjesa tjetër e publikut ngrihet.
Nicholas Winton rrethohet nga mbi 100 njerëz, breza të tërë, të gjallë sepse ai dikur bëri disa telefonata dhe organizoi disa bileta treni.
Ky moment është parë mbi dyzet milionë herë online.
Nicholas nderohet me titull kalorësi në 2003. Merr Urdhrin e Luanit të Bardhë, nderi më i lartë i Republikës Çeke, në vitin 2014, në moshën 105 vjeç. Një monument në nder të tij ngrihet në stacionin kryesor të Pragës.
Kur e pyesin për atë që ka bërë, ai mbetet i përulur:
“Isha në vendin e duhur, në kohën e duhur.”
Më 1 korrik 2015, Nicholas Winton vdes në gjumë në moshën 106 vjeç—saktësisht 76 vjet pas ditës kur 241 nga fëmijët që ai shpëtoi u nisën nga Praga me trenin më të madh të Kindertransport-it.
Sot, mbi 6.000 njerëz janë gjallë falë Nicholas Winton-it.
669 fëmijët, fëmijët e tyre, nipërit, mbesat, stërnipërit.
Gjashtë mijë pasardhës të një 29-vjeçari që anuloi një pushim skish.
Historia e Nicholas Winton na mëson diçka për heroizmin.
Heroit të vërtetë nuk i duhet vëmendja. Nuk kërkon duartrokitje. Ai sheh çfarë duhet bërë dhe e bën. Pastaj kthehet në shtëpi dhe vazhdon jetën e tij.
Për pesëdhjetë vjet, Nicholas Winton mbajti heshtjen.
Jo sepse turpërohej. Por sepse, për të, shpëtimi i 669 fëmijëve nga gjenocidi ishte thjesht gjëja e duhur.
Pse do të duhej bujë?
Ai ishte një ndërmjetës financiar, me një tavolinë hoteli, një telefon dhe një guxim të hekurt. Mund të kishte shkuar me ski. Por në vend të kësaj, shpëtoi 669 jetë.
Dhe mendonte se kjo ishte krejt normale.
Ky është heroizmi. I qetë. I fshehtë. I bërë jo për lavdi, por sepse është i domosdoshëm.
Kur të dyshosh nëse zgjedhjet e tua vlejnë, mbaje mend këtë:
Çdo akt i vogël guximi krijon valë.
Çdo herë që zgjedh dhembshurinë para rehatisë, e ndryshon botën në mënyra që nuk mund t’i shohësh.
Nicholas Winton dëshmoi se një person, me një telefon dhe një makinë shkrimi, mund të shpëtojë mijëra jetë.
Çfarë mund të bësh ti me atë që ke?
Ky akt nuk mund t’i mbetej vetëm historisë, aktit të kujtesës dhe mirënjohjes së atyre që ishin të privilegjuarit e këtij fati, ai u jetësuar në një produksion kinematografik, ikonik.
Aktin e Nicholas Winton-it e ka përjetësuar së fundmi një film jashtëzakonisht prekës, i bërë pikërisht për t’i dhënë formë njerëzore kësaj historie që për dekada mbeti e heshtur:
“One Life” (2023)
Regjia: James Hawes
Roli i Nicholas Winton: Antony Hopkins (i moshuar) & Johnny Flynn (i riu)
“One Life” është filmi që i ka dhënë botës fytyrën, zërin dhe emocionin e Nicholas Winton-it. Ai nuk është vetëm një film biografik, por një rrëfim i dyfishtë për kujtesën, përgjegjësinë morale dhe mënyrën se si e mira, edhe kur bëhet në heshtje, ka fatin të mbijetojë.
Filmi lëviz mes dy periudhave:
Vjena/Praga e viteve 1938–1939, ku shohim Nicholasin e ri që përballet me kampet e refugjatëve dhe kaosin e shpëtimit;
Britania e 1988-ës, ku Winton-i i moshuar ruan albumin e vjetër dhe përpiqet të pajtohet me faktin se çfarë ka bërë dhe çfarë nuk është thënë kurrë.
Ky montazh i dy kohëve e bën historinë të ndjehet e gjallë dhe e afërt.
Hopkins luan Nicholas Winton-in e moshuar me një përmbajtje po aq të thellë sa ajo që karakterizonte vetë Winton-in, përulësi, delikatesë, brengë e heshtur dhe një fisnikëri që nuk kishte nevojë për fjalë.
Skenat ku ai shfleton albumin, ndalet tek fytyrat e fëmijëve ose kërkon një shpjegim për heshtjen e tij, janë ndër më të fuqishmet në karrierën e tij të vonë.
Filmi rikrijon momentin e famshëm të emisionit That’s Life! – atë çast ku survivor-ët ngrihen njëri pas tjetrit, derisa e gjithë salla qëndron në këmbë.
Në film, kjo skenë është po aq tronditëse sa e vërteta.
Shumë shikues e kanë quajtur “skena që nuk të lë të marrësh frymë”.
Pse filmi funksionon kaq mirë?
Nuk e romantizon heroizmin.
E tregon Winton-in jo si super-njeri, por si dikë që e ngre telefonin, plotëson formularë, kërkon familje strehimi, i përgjigjet një realiteti brutal.
Këmbëngul që e mira fillon nga veprimet e vogla, të zakonshme, të mundimshme.
“One Life” është një homazh për faktin se:
Një akt i vetëm, një vendim i vetëm, një jetë e vetme mund të prekë mijëra të tjera.
Titulli nuk i referohet vetëm jetës së Nicholas Winton-it, por secilit prej atyre 669 fëmijëve, e më pas pasardhësve të tyre, brezave që nuk do të ekzistonin po të mos ishte ai.
Filmi është pritur me lot, duartrokitje dhe mbështetje të madhe kritike. Shumë festivale e kanë cilësuar si një nga filmat më të ndjeshëm dhe më njerëzorë të viteve të fundit.
