Nga Albert Vataj
Në verën e vitit 1878, në Parisin që përvëlonte nga zhurma e Ekspozitës Universale dhe nga etja e kontinentit për të gjetur rrugëdalje nga shekulli i trazuar që kishte lënë pas, Victor Hugo u ngrit në këmbë përpara Kongresit Ndërkombëtar Letërar me një fjalë që askush nuk e priste, por që të gjithë e ndjenë se kishte ardhur në çastin e duhur. Ai nuk foli për artin e shkrimit, as për teknikat e përkthimit, as për sfidat e botimit, të pranishmit e dinin se këto ishin vetëm pretekste.
Ai foli për diçka më të madhe: për fatin moral të njerëzimit.
Dhe e nisi me një thirrje që trondit ende sot:
“Duhet shkatërruar urrejtja.”
Ishte një urdhër i butë, një lutje e ashpër, një testament që tingëllonte si borinë e fundit e ndërgjegjes evropiane. Në atë sallë ndodheshin italianë, francezë, gjermanë, kombe që për pak vite kishin ngritur njëri-tjetrin në qiell e pastaj shtypur me top. Hugo, i thinjur dhe i pamposhtur, u bë ura e atij çasti të papërsëritshëm: ai bëri të mundur që të gjithë të shihnin drejt së ardhmes, jo si armiq, por si bashkudhëtarë të së njëjtës udhë.
Kur tha se e ardhmja e Evropës nuk do të ndërtohej mbi ushtri e kufij, por mbi mendim, dialog e vëllazëri, shumë qeshën nën buzë. Por historia, me lapsin e saj të hekurt, u kujdes që të mos qeshte askush më. Ajo që atë ditë dukej si utopi e poetëve, sot është një nga modelet më të vlerësuara të bashkëpunimit midis vendeve, kulturave dhe besimeve.
Por kurioziteti më prekës, ai që e lidh Hugo-n me kohën tonë, është fakti se fjalimi i tij u shkrua atë mëngjes, pothuaj në një frymë. Ishte si një shpërthim i brendshëm, si një diktim i papritur i një zëri që nuk i përkiste vetëm atij, por edhe brezave që do të vinin më pas. Një zë që i kujtonte botës se paqja nuk është dekor mbi muret e institucioneve; është frymë, është kulturë, është mësim i përditshëm.
“Shkatërroni urrejtjen. Ndërtoni dritën.”
Dhe ndoshta do të shtonte:
“Ju që jetoni kështu, jeni dëshmia ime më e fortë se e ardhmja është e mundur.”
Fjalimi i Victor Hugo në Kongresin Ndërkombëtar Letrar,
Paris 17 qershorit 1878
Zotërinj,
Ajo që e bën të madhe këtë vit të paharrueshëm ku ndodhemi, është fakti se, mbi zhurmat dhe klithmat e botës, ai vit imponon një ndalesë madhështore të armiqësive të habitura dhe i jep fjalën qytetërimit. Për të mund të thuhet: Është një vit që i binden. Ajo që dëshiron të bëjë, e bën. Ajo e zëvendëson rendin e vjetër të ditës, luftën, me një rend të ri: përparimin. Ajo mposht çdo rezistencë. Kërcënimet gjëmojnë, por bashkimi i popujve buzëqesh. Vepra e vitit 1878 do të jetë e plotë dhe e pathyeshme. Asgjë e përkohshme. Në gjithçka që po ndodh ndjehet diçka përfundimtare.
Ky vit i lavdishëm shpall, përmes Ekspozitës së Parisit, aleancën e industrive; përmes njëqindvjetorit të Volterit, aleancën e filozofive; përmes këtij kongresi të mbledhur këtu, aleancën e letërsive (duartrokitje). Një federatë e gjerë e punës në të gjitha format; një tempull i shenjtë i vëllazërisë njerëzore që ka për themel fshatarët dhe punëtorët dhe për kurorë mendjet. (Bravos)
Industria kërkon të dobishmen, filozofia kërkon të vërtetën, letërsia kërkon të bukurën. E dobishmja, e vërteta, e bukura: ja qëllimi i trefishtë i gjithë mundimit njerëzor; dhe fitorja e këtij përpjekjeje sublime është, zotërinj, qytetërimi midis popujve dhe paqja midis njerëzve.
Është për të vërtetuar këtë fitore që ju, nga të gjitha anët e botës së qytetëruar, jeni mbledhur këtu. Ju jeni mendjet e mëdha që kombet i duan dhe i nderojnë; ju jeni talentet e famshme, zërat e ndritur që dëgjohen, shpirtrat që punojnë për përparimin. Ju jeni luftëtarët paqebërës. Ju sillni me vete shkëlqimin e famës. Ju jeni ambasadorët e mendjes njerëzore në këtë Paris të madh. Mirë se vini.
Shkrimtarë, oratorë, poetë, filozofë, mendimtarë, luftëtarë, Franca ju përshëndet. (Duartrokitje të gjata)
Ju dhe ne jemi bashkëqytetarë të qytetit universal. Të gjithë, dorë për dore, le të afirmojmë unitetin dhe aleancën tonë. Le të hyjmë së bashku në atdheun e madh dhe të qetë: në absolutin që është drejtësia, në idealin që është e vërteta.
Nuk jeni mbledhur këtu për interes personal apo të ngushtë; jeni mbledhur për interesin universal.
Ç’është letërsia?
Është vënia në lëvizje e shpirtit njerëzor.
Ç’është qytetërimi?
Është zbulimi i pandërprerë që bën në çdo hap shpirti njerëzor në marshim. Prej këtu fjala Përparim.
Mund të thuhet se letërsia dhe qytetërimi janë e njëjta gjë. Popujt maten me letërsinë e tyre. Një ushtri prej dy milionësh kalon; një Iliadë mbetet. Kserksi ka ushtrinë, por s’ka epopenë; Kserksi shuhet. Greqia është e vogël për nga territori, por e madhe sepse ka Eskilin. (Lëvizje në sallë)
Roma është vetëm një qytet; por përmes Tacitit, Lukrecit, Virgjilit, Horacit dhe Juvenalit, ai qytet mbush botën. Nëse thërrisni Spanjën, ngrihet Servantesi; nëse përmendni Italinë, del Dante; nëse tregoni Anglinë, shfaqet Shekspiri. Në disa çaste, Franca vetë përmblidhet në një gjeni, dhe shkëlqimi i Parisit bashkohet me dritën e Volterit. (Bravos të përsëritura)
Zotërinj, misioni juaj është i lartë. Ju jeni një lloj asambleje kushtetuese e letërsisë. Keni autoritetin, në mos për të votuar ligje, të paktën për t’i diktuar ato. Thoni gjëra të drejta, shpallni ide të vërteta, dhe nëse, përtej çdo të mundshme, nuk dëgjoheni, atëherë ligjvënësit do të jenë në faj.
Ju do të hidhni themelin e pronësisë letrare. Ajo ekziston në të drejtë; ju do ta fusni në kodin ligjor. Sepse, e them me bindje, do të merret parasysh këshilla juaj.
Ju do t’u bëni të qartë ligjvënësve se ata që duan ta reduktojnë letërsinë në një fakt lokal, gabojnë. Letërsia është një fakt universal. Letërsia është qeverisja e njerëzimit nga shpirti njerëzor. (Bravos)
Pronësia letrare është e dobishme për të gjithë. Të gjitha legjislacionet e vjetra monarkike e kanë mohuar dhe e mohojnë ende sot pronësinë letrare. Për ç’qëllim? Për nënshtrim. Shkrimtari pronar është shkrimtar i lirë. T’i heqësh pronën do të thotë t’i heqësh pavarësinë. Kështu shpresojnë.
Prej andej buron ky sofizëm i çuditshëm, që do të ishte fëminor po të mos ishte i mbrapshtë:
“Mendimi u përket të gjithëve, pra s’mund të jetë pronë, pra pronësia letrare nuk ekziston.”
Ngatërresë e habitshme! Së pari, e aftësisë për të menduar, që është e përgjithshme, me mendimin vetjak, që është individual, që është unë; dhe së dyti, e mendimit, frymë abstrakte, me librin, send material.
Mendimi i shkrimtarit, si mendim, nuk kape dot me asnjë dorë. Ai fluturon nga një shpirt te tjetri, virum volitare per ora, por libri është tjetër gjë; si libër, është i prekshëm, aq i prekshëm sa shpesh herë konfiskohet. (Të qeshura)
Libri, produkt i shtypshkronjës, i përket industrisë dhe vë në lëvizje një tregti të gjerë; ai shitet e blihet; është pronë, vlerë e krijuar, pasuri e shtuar nga shkrimtari në pasurinë kombëtare, dhe është padyshim një nga pronat më të padiskutueshme.
Këtë pronë të shenjtë e dhunojnë qeveritë despotike; konfiskojnë librin, me shpresën se konfiskojnë shkrimtarin. Prej këtu vjen sistemi i pensioneve mbretërore: të marrin gjithçka dhe të kthejnë pak; vjedhje dhe nënshtrim. Të vjedhin, pastaj të blejnë.
Përpjekje e kotë. Shkrimtari u shpëton. E bëjnë të varfër, ai mbetet i lirë. (Duartrokitje)
Kush mund t’i blejë ato ndërgjegje madhështore: Rableanë, Molierin, Paskalin?
E megjithatë, tentimi bëhet, dhe rezultati është i zymtë. Monarkia është një thithje e frikshme e forcave jetësore të një kombi; historiografët u japin mbretërve tituj si “baballarë të kombit” dhe “baballarë të letrave”. Gjithçka lidhet në atë sistem të mbrapshtë monarkik: Danxo, lajkatues, e dëshmon nga njëra anë; Vobani, i rreptë, nga ana tjetër. Dhe kur shohim “shekullin e madh”, ku kjo “atësi” e kombit dhe e letrave përfundon në dy fakte të errëta: populli pa bukë, Kornej pa këpucë. (Duartrokitje të gjata)
Çfarë njollë e rëndë mbi atë mbretërim të madh! Ja ku të çon konfiskimi i pronës së lindur nga puna, qoftë ajo e popullit, qoftë e shkrimtarit.
Zotërinj, le të kthehemi te parimi: respekti për pronën. Le ta pranojmë pronësinë letrare, por njëkohësisht të themelojmë edhe domenin publik. Madje, ta zgjerojmë atë.
Ligji t’u japë të gjithë botuesve të drejtën të botojnë të gjitha librat pas vdekjes së autorëve, me kusht që t’u paguajnë trashëgimtarëve një përqindje shumë të ulët, jo më shumë se pesë apo dhjetë për qind të fitimit neto. Ky sistem i thjeshtë, që pajton të drejtën e padiskutueshme të shkrimtarit me të drejtën po aq të padiskutueshme të domenit publik, u propozua në komisionin e vitit 1836 nga ai që po ju flet tani.
Parimi është i dyfishtë: libri, si libër, i përket autorit; por si mendim, i përket, fjala s’është e madhe, mbarë njerëzimit. Të gjitha mendjet kanë të drejtë mbi të.
Dhe nëse njëri nga këto dy të drejta, ai i shkrimtarit apo ai i mendjes njerëzore, duhej sakrifikuar, padyshim që do të sakrifikohej i pari, sepse interesi publik është i vetmi synim. (Miratim i përgjithshëm)
Por, siç thashë, ky sakrificë nuk është e nevojshme.
Ah, dritë! gjithmonë dritë! dritë kudo! Sepse drita është nevoja e të gjithëve. Drita është te libri. Hapeni librin gjerësisht. Lëreni të rrezatojë.
Kushdo që dëshiron të kultivojë, gjallërojë, ndërtojë, butësojë, pajtojë, vendosni libra kudo. Mësoni, tregoni, shpjegoni. Shumëfishoni shkollat; ato janë pikat e ndritshme të qytetërimit.
Ju e ndriçoni qytetin tuaj për të qenë të sigurt; por mendoni për rrezikun tjetër: të lini të errët shpirtin njerëzor. Mendjet janë rrugë të hapura; një mendim i keq është si hajdut nate; shpirti ka kriminelët e vet. Bëni dritë kudo; mos lini cep të errët ku mund të fshihet supersticioni, gabimi, gënjeshtra.
Padituria është muzg; e keqja endet aty.
Mendoni për ndriçimin e rrugëve, mirë; por mendoni sidomos për ndriçimin e mendjeve. (Duartrokitje të stuhishme)
Për këtë duhen shpenzuar sasi kolosale drite. Dhe Franca, prej tre shekujsh, këtë po bën.
Zotërinj, më lejoni të them një fjalë birësore, që gjendet në zemrat tuaja si në timen: Asgjë s’do ta mposhtë Francën. Franca është interes publik. Ajo ngrihet në horizontin e të gjithë popujve. Ah, thonë ata, po gdhin, është Franca! (Po! Po! Bravos)
Që mund të ketë kundërshtime ndaj Francës, kjo habit. Por ka. Armiqtë e Francës janë armiqtë e qytetërimit, të librit, të mendimit të lirë, të emancipimit, të shqyrtimit, të lirisë. Ata që shohin te dogma një zot të përjetshëm dhe te njerëzimi një fëmijë të përjetshëm.
Por lodhen kot. E kaluara është e kaluar. Popujt nuk kthehen te të vjellat e tyre. Errësira ka fund. Madhësia e paditurisë është e kufizuar.
Pajtohuni me këtë, o njerëz të së shkuarës: nuk ju kemi frikë! Përpiquni! Ne ju shohim me kureshtje. Sulmoni 1789-ën, zhvishni Parisin, mallkoni lirinë e ndërgjegjes, lirinë e shtypit, lirinë e tribunës, mallkoni ligjin civil, revolucionin, tolerancën, shkencën, përparimin! Mos u lodhni! Madje ëndërroni një syllabus sa Franca dhe një fikëse të aftë të shuajë diellin! (Brohoritje unanime)
Nuk dua ta mbyll me një fjalë të hidhur. Le të ngjitemi dhe të qëndrojmë në qetësinë e pandryshueshme të mendimit.
E kemi nisur me pohimin e pajtimit dhe të paqes; le ta vazhdojmë këtë pohim krenar dhe të qetë.
E kam thënë diku tjetër, dhe e përsëris: e gjithë urtësia njerëzore përmblidhet në dy fjalë: Pajtueshmëri për idetë, Pajtimi për njerëzit.
Zotërinj, jemi mes filozofësh; të mos kursehemi; të themi të vërtetat. (Buzëqeshje)
Ja një e vërtetë e tmerrshme: njerëzimi ka një sëmundje, urrejtjen.
Urrejtja është nëna e luftës. Nëna është e mbrapshtë, bija është e tmerrshme.
Le t’i kthejmë goditje urrejtjes.
Urrejtje urrejtjes! Luftë luftës! (Lëvizje)
E dini ç’është kjo fjalë e Krishtit: “Duajeni njëri-tjetrin”?
Është çarmatimi universal.
Është shërimi i njerëzimit.
Ky është shpëtimi i vërtetë.
Duajeni njëri-tjetrin.
Armiku çarmatoset më lehtë duke i zgjatur dorën sesa duke i treguar grushtin.
Ky këshillim i Jezusit është urdhër i Perëndisë.
I mirë është.
Ne e pranojmë.
Jemi me Krishtin, ne të shkruarit!
Ai që mendon është me atë që do. (Bravos)
Le ta çojmë në kupë të qiellit thirrjen e qytetërimit:
Jo! Jo! Jo! Nuk i duam barbarët që luftojnë, as të egjrit që vrasin!
Nuk duam luftë populli kundër popullit, as luftë njeriu kundër njeriut.
Çdo vrasje është jo vetëm e egër, por e marrëzi.
Shpata është absurde, dora e fshehtë është marrëzi.
Ne jemi luftëtarët e shpirtit; detyra jonë është të pengojmë luftën e materies; funksioni ynë është të hidhemi gjithmonë mes dy ushtrive.
E drejta për të jetuar është e paprekshme.
Nuk shohim kurora, shohim vetëm koka.
Falja është paqe.
Kur vijnë orët e zymta, ne i kërkojmë mbretërve t’ua falin jetën popujve, dhe republikave t’ua falin jetën perandorëve. (Duartrokitje)
Është ditë e bukur për të mërguarin ajo kur i lutet një populli për një princ, kur përpiqet të përdorë, në dobi të një perandori, këtë të drejtë të madh të faljes që është e drejta e mërgimit.
Po, të pajtojmë dhe të pajtohemi. Kjo është misioni ynë, ne filozofëve.
O vëllezër të shkencës, poezisë dhe artit, le të pohojmë fuqinë qytetëruese të mendimit. Në çdo hap që njerëzimi bën drejt paqes, le ta ndjejmë në vete gëzimin e thellë të së vërtetës.
E vërteta është një dhe s’ka rreze të ndryshme; ajo ka vetëm një sinonim: drejtësinë.
Nuk ka dy drita; ka vetëm një, arsyen.
Nuk ka dy mënyra për të qenë i ndershëm, i mençur e i vërtetë.
Rrezja që është në Iliadë është e njëjtë me dritën që është në Fjalorin filozofik.
Kjo rreze e pandotur përshkon shekujt me drejtësinë e shigjetës dhe pastërtinë e agimit.
Ajo rreze do të triumfojë mbi natën, pra mbi antagonizmin dhe urrejtjen. Kjo është mrekullia e madhe letrare. S’ka më të bukur.
Forca e hutuar përballë së drejtës, ndalja e luftës nga fryma, është, o Volter, dhuna e nënshtruar nga dituria; është, o Homeri, Akili i kapur përdore nga Minerva! (Duartrokitje të gjata)
Dhe tani që po e mbyll, më lejoni një dëshirë, që s’i drejtohet asnjë partie, por të gjitha zemrave.
Zotërinj, ishte një romak i famshëm për një ide të vetme: “Duhet shkatërruar Kartagjena!”.
Edhe unë kam një mendim që më ndjek:
Duhet shkatërruar urrejtja.
Nëse letërsia njerëzore ka një qëllim, ky është.
Humaniores litterae.
Zotërinj, mënyra më e mirë për të zhdukur urrejtjen është falja.
Ah! Le të mos mbarojë ky vit i madh pa pajtimin përfundimtar; le të mbyllet me urtësi dhe zemërgjerësi; dhe pasi ka shuar luftën e jashtme, të shuajë edhe luftën civile.
Ky është dëshira e thellë e shpirtrave tanë.
Franca në këtë orë i tregon botës mikpritjen e saj; le t’i tregojë edhe mëshirën e saj.
Mëshira! Le t’ia vendosim Francës këtë kurorë!
Çdo festë është vëllazërore; një festë që nuk fal dike, nuk është festë. (Emocion i madh, duartrokitje të shumta)
Logjika e një hareje publike është amnistia.
Qofsha ai që e mbyll këtë ceremoni të admirueshme, Ekspozitën universale, me këtë fjalë:
Pajtimi!
Pajtimi!
