Nga Albert Vataj
Kur Durrësi fliste latinisht në katedrat e Europës, po, kur bota arbër ishte një zë i fuqishëm në kushtrimin e zëshëm qytetërues të një kohe rrëmetesh dhe zhvllimesh që shfaqeshin me pretendime për të vendosur themelet e një ere të re, ku roli i shqiptarëve shenjoj kulmim në historinë e dijes.
Nga brigjet e Adriatikut në zemrën e dijes europiane, rrëfimi i dy durrsakëve që u bënë rektorë të universiteteve më prestigjioze të shek. XIV dhe XV
Në një kohë kur Europa përjetonte lëkundjet e mesjetës dhe zgjimin e mendimit humanist, nga brigjet e Arbërisë u ngritën dy zëra që nuk u shuan në zhurmën e perandorive, por u ngjitën në majat e dijes: Gjon Durrsaku dhe Leonik Nikollë Tomeu. Të lindur në Durrës, qytetin-port që nuk eksportonte vetëm mallra, por edhe mendje të ndritura, ata u bënë rektorë të universiteteve të Zarës dhe Padovës, duke dëshmuar se shqiptarët nuk ishin vetëm dëgjues të historisë, por edhe krijues të saj.
Ky është rrëfimi i një trashëgimie të harruar, por të lavdishme. Një kapitull ku Arbëria nuk paraqitet si periferi e Europës, por si burim i dijes, si vend ku mendimi filozofik, mjekësia, astronomia dhe poezia lindnin në gjuhën e dijetarëve dhe përktheheshin në gjuhën e universiteteve.
Në një epokë kur sulmet osmane përpiqeshin të shuanin dritën e qytetërimit, këta dy figura shqiptare e bartën atë dritë përtej kufijve, duke e ruajtur në katedrat e Zarës dhe Padovës. Ata nuk u bënë të njohur për lavdi politike, por për madhështinë e mendjes. Dhe në këtë madhështi, Durrësi u bë simbol i dijes që nuk njeh kufij.
Në vitin 1396, Gjon Durrsaku u emërua rektori i parë i Universitetit të Zarës (Studium generale; Universitas Jadertina), një institucion që trashëgoi pjesërisht stafin e Universitetit të Durrësit. Ky transferim intelektual ndodhi në kontekstin e trazirave të shkaktuara nga sulmet osmane në Arbëri, të cilat detyruan shumë dijetarë të zhvendosen drejt brigjeve më të sigurta të Adriatikut. Durrsaku nuk ishte thjesht një administrator, por një përfaqësues i një tradite akademike që kishte rrënjë të thella në qytetërimin shqiptar mesjetar.
Ky fakt, i dokumentuar në studimet e profesor Jahja Drançollit, dëshmon për rolin e Durrësit si një qendër e rëndësishme universitare në shekullin XIV, dhe për ndikimin e saj në formimin e institucioneve të reja arsimore në rajon.
Një shekull më vonë, në vitin 1497, një tjetër durrsak, Leonik Nikollë Tomeu (1456–1531), do të zinte të njëjtin post të lartë akademik në Universitetin e Padovës, një nga institucionet më prestigjioze të Europës. Babai i Leonikut kishte lindur në Durrës, ndërsa vetë Leoniku u rrit në lagunat venedikase dhe në Padova, pas shpërnguljes së familjes për shkak të pushtimeve osmane.
Ai përfundoi studimet në Padova në vitin 1485, duke u diplomuar si doktor në filozofi dhe mjekësi (“in artibus”). Origjina e tij shqiptare është e dokumentuar nga burime të shumta, përfshirë studiuesin M. E. Cosenza, i cili e lidh mbiemrin Tomeu me malin Tomor (Tomarus) të Epirit. Emri “Leonik” është një anagram i pjesshëm i emrit Nikollë, duke ruajtur një lidhje të fshehtë me identitetin e tij etnik.
Leonik Tomeu ishte një erudit i vërtetë i periudhës së Humanizmit dhe Rilindjes Europiane. Ai zotëronte njohuri të thella në fusha të ndryshme: filozofi, histori, mjekësi, fizikë, astronomi, matematikë dhe letërsi. Veprat e tij kryesore, si De varia historia libri tres (1531) dhe Dialogët (1524), dëshmojnë për gjerësinë e mendimit dhe përkushtimin ndaj dijes.
Përveç veprave shkencore dhe përkthimeve, Tomeu shkroi poezi në stilin petrarkesk, kushtuar figurave të shquara dhe mjedisit venedikas. Opusi i tij poetik u vlerësua nga figura të mëdha si Pietro Bembo dhe Girolamo Tiraboschi, duke e vendosur në panteonin e dijetarëve të epokës.
Edhe pse zotëronte pasuri të konsiderueshme në Padova, Leoniku mbeti i lidhur ngushtë me botën akademike. Senati Venedikas e emëroi rektor dhe profesor në Universitetin e Padovës, por ai zgjodhi të ligjërojë letërsinë greke dhe latine në Katedralen e Rialtos në Venedik (1504). Deri në fund të jetës, ai mbeti aktiv në jetën universitare, duke ndërlidhur dijen me përkushtimin publik.
Dorëshkrimet e tij autobiografike përmendin edhe vëllezërit Benediktin, autor i një traktati mbi shpirtin dhe mëkatin, dhe Bartolomeon, poet në gjuhën latine (1558), duke dëshmuar për një familje të tërë të përkushtuar ndaj dijes.
Ky kapitull i historisë shqiptare dëshmon se Durrësi nuk ishte vetëm një port i rëndësishëm tregtar, por edhe një vatër e dijes që ndikoi në formësimin e universiteteve europiane. Gjon Durrsaku dhe Leonik Tomeu janë dëshmi e gjallë se shqiptarët kanë qenë pjesë aktive e zhvillimit të mendimit humanist dhe akademik në kontinentin tonë.
