Nga Albert Vataj
Në historinë e artit, ka momente që nuk janë vetëm krijime estetike, por edhe ngjarje simbolike që përmbledhin epokën, shpirtin dhe rivalitetin e saj krijues. Një prej këtyre momenteve është padyshim “Beteja e Cascina-s”, afresku i papërfunduar i Mikelanxhelos, i menduar për Sallën e Shtetit të Firences.
Ky projekt nisi në një kohë kur Republika e Firences, e vetëdijshme për madhështinë e saj politike e kulturore, vendosi të zbukuronte sallën e re të pushtetit me piktura monumentale. Për një qytet që jetonte me rivalitetin e përhershëm ndaj Pizës, asgjë nuk ishte më e përshtatshme sesa të përkujtonte një fitore vendimtare: Betejën e Cascina-s, më 28 korrik 1364, ku ushtria firentinas u ngrit mbi kundërshtarin me guxim dhe zgjuarsi.
Por ajo që e bën këtë vepër një mit më vete nuk është vetëm tema, as fakti që afresku nuk u përfundua kurrë. Është përballja e dy gjigantëve të Rilindjes: Leonardo da Vinçi dhe Mikelanxhelo Buonaroti. Të dy u thirrën për të krijuar dy vepra paralele, secili për një mur të sallës. Ishte një strategji e menduar për të nxjerrë në pah potencialin e tyre më të madh: ta vendosje artistin përballë artistit, vizionin përballë vizionit, krenarinë përballë krenarisë. Firenca kërkonte jo vetëm dekor, por një duel madhështor të imagjinatës njerëzore.
Mikelanxhelo, ende i ri, i dha jetës së tij të trazuar një projekt që do të mbetej në histori jo për përfundimin, por për fuqinë e idesë. Kartoni përgatitor i “Betejës së Cascina-s” – një skicë gjigante ku trupat e lakuriqësuar të luftëtarëve ngriheshin me një energji të papërmbajtshme – u kthye në një lloj manuali anatomik dhe artistik për breza të tërë. Ai nuk ishte thjesht një plan për një afresk, por një manifest për trupin njerëzor si heroik, tragjik dhe i pavdekshëm.
Nga ky karton, që u ekspozua për pak kohë në Firence, nxënës, mjeshtër e artdashës kopjuan, mëkuan sytë dhe duart me mënyrën sesi Mikelanxhelo i kthente muskujt në poezi. Ndër ta ishte edhe Bastiano da Sangallo, i njohur si Aristotile, nxënës i Perugino-s dhe më pas ndjekës i Mikelanxhelos, i cili realizoi një kopje të vogël të këtij kartoni. Vetë Vasari, biografi i madh i artistëve të Rilindjes, na e përcjell këtë fakt si dëshmi se “Beteja e Cascina-s” kishte bërë jehonë shumë më larg se muret ku do të ngrihej.
Ironia e madhe është se, edhe pse afresku nuk u përfundua kurrë, ai jetoi më gjatë se shumë vepra të përfunduara. Ndoshta sepse, ashtu si një ëndërr e lënë përgjysmë, ai la hapësirë për imagjinatën, për admirimin dhe për një nostalgji krijuese që i tejkalon shekujt.
Në këtë histori nuk kemi vetëm një betejë të largët mes Firences dhe Pizës. Kemi një betejë tjetër, më të thellë: atë të artistit me kohën, me rivalin, me vetveten. Kemi një kujtesë të gjallë të asaj çfarë arti mund të bëjë kur vendoset në shërbim të një ideali, kur bëhet arenë për të provuar se njeriu mund të krijojë më shumë se sa shkatërron.
“Beteja e Cascina-s” mbetet kështu një kujtim i madhështisë së papërfunduar, një dëshmi se shpesh në art nuk ka rëndësi fundi, por rruga, intensiteti, dhe fuqia për të ndezur breza të tërë me një karton, një vizion, një duel që kurrë nuk u mbyll.
