Nga Albert Vataj
Ikja erdhi dhe e mori.
U shua ai, Artan Lame!
Nuk do të ishte më, ai që i dha zë një botë që po dorëzonte lirinë e vet krijuese mizorisë së heshtjes. Do të këputej një nga fijet që na mbanin të lidhur qëllimirë me të shkuarën, me çfarë ajo kishte mundur të mbërrinte deri te ky zell, që guxoi ta nxirrte atë nga zgafella, për ta larë me dritë, e shënjuar me ëndje. Ndaloi rrjedhën e vet të vërshimtë ky lum pasioni dhe përkushtimi, që kah shkoi çoi zgjim e mëkoi frymim.
Iku, duke marrë me vetëm ato trokitje të pakuara zemre që dot nuk e mbajtën në jetë, në lojën fatale.
Me Artanin iku, gjithçka tjetër, duke lënë këtu, amanete obliguese, premtime të mbajtura, përkushtime të mbushura me shpërblesë e besim. Këtu la gjithçka, së bashku me pikëllimin dhe dhimbjen, pa mundur do t’i marrë në udhën pa kthim gjërat që ai pati të tijat sa ç’mbeten dhe do të jenë përmes tij, tonat.
Gjithçkaje që bëri Artan Lame, i mëkoi shpirtin e vet prej Prometheu, në të cilin edhe u dogj.
Erdhi dhe iku, mistershëm, si një shpirt. E shkuara, tashmëria, e ardhmja, më shumë se dimensione të kohës që përshkoi, ishin trinia e shenjtë e shpirtjes, të cilën ai e solli nga një kohë tjetër, si një akt dëshmimi i devocionit dhe përkushtimit, për ta ndeshur në sprovën e ngadhënjimtë të tashmërisë, e cila si çdo kohësi kalimtare, edhe kjo së cilës ai ju qas, u rrek t’i pamundësontë atij të gjente atë pranim sa ai donte, atë dakordësi për të cilën ai dëshmoi.
Ai erdhi nga një kohë tjetër, ndoshta pa mundur të bëhej krejt i yni, por edhe nga erdhi, me gjasë i huaj mbeti.
I teleportuar nga e shkuara
Në fjalorin e fantashkencës, teleportimi është një manovër imagjinare që përshkon ligjet e fizikës, një kapërcim i menjëhershëm në hapësirë pa rrugëtim, pa kohë, pa lodhje. Për mendjen racionale, por edhe për syrin skeptik të realitetit, kjo mbetet përjetim i pamundur, jashtë ndonjë skenari kinematografik. Dhe megjithatë, ka njerëz që, pa makineri dhe pa teknologji, mjafton shpirti për të realizuar këtë kapërcim, jo në trup, por në frymë. Jo në lëvizje fizike, por në depërtim të thellë përfshirjeje. Artan Lame ishte njëri prej tyre.
Ai nuk vinte nga e shkuara, por e shkuara vinte përmes tij.
Në një përpjekje të rrallë, pothuaj metafizike, ai bëhej bartës i asaj energjie që filozofi Plotini do ta quante “Anamnësis”, rikthimi në kujtesë i asaj që shpirti ka njohur më parë, në një jetë tjetër, në një kohë tjetër. Tek ai, njohja nuk ishte vetëm grumbullim faktesh; ishte ngjizje përjetimi. Ai nuk e shihte të kaluarën nga largësia e ftohtë e historianit, por e përjetonte me intensitetin emocional të atij që është vetë atje.
Në këtë kuptim, Artani nuk kishte nevojë për ndihmën e asnjë “makine kohe” që të përshkonte hapësirën. Ai udhëtonte përmes një thirrjeje të brendshme, një shpërthimi intuitiv, një dëshire për të bërë bashkë kohën dhe ndjesinë, ngjarjen dhe përkatësinë. Dhe siç shprehet Rainer Maria Rilke: “E kaluara nuk kalon kurrë për ata që jetojnë tërësisht me shpirt.” të tashmen.
Lame ishte një prani e çuditshme, jo për t’u admiruar si kuriozitet, por për të kuptuar se si përkushtimi ndaj historisë nuk është vetëm njohje arkivore, por një akt dashurie. Ai ishte si një ndërmjetës midis asaj që ka qenë dhe asaj që do të bëhet. Siç do të thoshte Walter Benjamin: “E shkuara fluturon pranë nesh në trajtën e një imazhi që rrezikon të zhduket përgjithmonë, nëse nuk e njohim në momentin e duhur.”
Artani e pikasi këtë imazh në çastin e duhur. Dhe jo vetëm që e njihte, ai e ndalonte, e përpunonte, e vendoste në hapësirën tonë kulturore me delikatesën e njeriut, që nuk punon për të kaluarën, por punon me të kaluarën, për të ardhmen.
Ai nuk ishte profet, nuk ishte Ezekieli i vizioneve biblike që transportohej me karrocën e zjarrit të Zotit. Atij i mjaftonte shpirti i vet për të udhëtuar në përmasat e kujtesës, për të sjellë nga thellësitë e kohës simbolet që na japin identitet, formë, qëndresë, qenësi. Ai ishte njëfarë “lajmësi” i asaj që është ruajtur në heshtje, por që përmes tij rifitoi zë, për t’u bërë e tashme.
Në praninë e tij, nuk ishe thjesht dëshmitar i dijes; ishe pjesëmarrës në një proces rithemelimi të përkatësisë. Ai sillte një ndjesi që rrallë, ndjesinë se historia jonë e përbashkët nuk është relike muzeale, por gjallëri në trupin tonë kolektiv.
Dhe kështu, Artani mbeti mes nesh si një dimension i veçantë kohor, një qenie që nuk i përkiste vetëm së tashmes, por e ndriçonte atë me dritën e së kaluarës dhe e sfidonte me përmasën e së ardhmes.
Artan Lame, “Zemra e madhe që u tharmua në njëmijë copa”
Në historinë e një kombi, herë pas here shfaqen njerëz që nuk jetojnë vetëm për veten, por që digjen me një dashuri të pakushtëzuar për atë që i tejkalon; për vendin, për kujtesën, për idealin. Artan Lame ishte njëri prej tyre, një zemër e madhe, e madhe aq sa nuk mund të mbyllej brenda kraharorit të vet, e madhe sa për të rrahur njëkohësisht për të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen e shqiptarëve. Dhe kur ajo zemër pushoi së rrahuri, nuk u shua, u tharmua në njëmijë copa, për të shpërndarë më gjerësisht zjarrin që mbante brenda.
Secila nga ato copa është një pjesë që ai u fali të tjerëve, një dokument i shpëtuar, një gur i ruajtur, një foto e ringjallur, një ndërtesë që mbijetoi, një kujtim që nuk u tret. Ai, me zellin dhe përkushtimin e tij unik, nuk ndërtoi thjesht një koleksion, por ndërtoi një mënyrë për të dashur atdheun përmes ruajtjes së kujtesës së tij. Në çdo qytet që preku, në çdo institucion që reformoi, në çdo projekt që ideoi, ai la një gjurmë që nuk shlyhet dot, sepse ajo nuk është në letër, por në ndërgjegjen e përbashkët.
Dhe siç do të thoshte Albert Schweitzer: “Shembulli nuk është një mënyrë për të ndikuar botën, është e vetmja mënyrë.”
Artani jetoi si shembull, jo për të marrë duartrokitje, por për të frymëzuar rrugë, gati-gati si përmbushja e një premtimi predikues, të asaj që e shenjtëron shpirtin, dhe kujtesën e kombit e shndërron në një altar. Ai nuk kërkoi të mbulohej me lavdi, por me përkushtim. Dhe sot, shembulli i tij është gur themeli për brezat që vijnë, për t’u mësuar si të duan pa zhurmë, si të ruajnë pa interes, si të ndërtojnë pa u lodhur.
Zemra e tij u nda në mijëra pjesë sepse nuk mund të mbetej e vetme në këtë vullnet të diellt që mëkoi. U nda për të qenë i të gjithëve. U nda për të mos pushuar së rrahuri. Në mungesën fizike të tij, ajo zemër gjallon në amanetin për muzeun e trashëgimisë, në përpjekjen për të ruajtur çdo fije kulture shqiptare, në vetëdijen që ai ndezi te brezat për të mos e harruar veten.
Ajo është frymë, është model, është shtysë.
Sepse janë të rrallë ata që i japin një kombi jo vetëm ndjenjën se çfarë ishte, por edhe dëshirën për t’u bërë më shumë nga ç’është.
Dhe Artan Lame ishte njëri prej tyre, një zemër që u tharmua në njëmijë copa, për të mos vdekur kurrë.
Amaneti që do të mbahet dhe lamtumira e veshur me flamur
Flamuri që mbuloi arkëmortin e tij, nuk ishte thjesht një copë simbolike që i dha nderimin e fundit, por një përfaqësim solemn i një rruge të hapur, e cila nuk mbaron me ndalesën e jetës së tij. Ai flamur ishte vulë e një rrëfimi që nuk përmbyllet, por që fillon një kapitull të ri në ndërgjegjen kolektive, një udhë që Artani e përvijoi me mendje vizionare, e përflakur nga një pasion që nuk njeh shuarje. Ai ishte një dorë e zgjatur që ngulte gurët e themelit për një muze, por njëkohësisht edhe një zë që fliste nëpër epokat me gjuhën e kujtesës, me alfabetin e trashëgimisë, me pathosin e një dashurie të zjarmt për Shqipërinë.
Muzeu që ai ëndërroi nuk është një strukturë e ftohtë, një raft me objekte të pluhurosura nga harresa, por një frymë që pulson nëpër çdo eksponat; një ngulm i mendimit që kërkon të rizbulojë thelbin e identitetit; një vendkujtim ku Shqipëria do të mësojë të njihet me veten, përmes syve të një njeriu që e deshi me kthjelltësinë e historianit dhe zjarrin e një dashurie që s’u shter kurrë.
Amaneti i tij nuk është një thirrje e mbyllur me rënkimin e fundit, por një ftesë që vjen nga lartësitë e një ideali që nuk kërkoi asnjëherë duartrokitje, por vetëdije. Dhe kjo vetëdije nuk duhet të mbetet një përkulje e një çasti përpara kujtimit, por një zgjim i përhershëm përpara përkushtimit. Artani nuk ndërtoi thjesht një koleksion; ai ngriti një katedrale të kujtesës kombëtare, një univers ku historia fliste në mënyrë të rrëqethshme me gjithë materialitetin e saj modest, por me një madhështi që e jep vetëm sakrifica e heshtur.
E në këtë muze, që pret të ndërtohet, nuk do të qëndrojë vetëm trashëgimia e grumbulluar, por edhe një ide që fton të rinjtë të ndërmarrin marshimin e stafetës, të bëhen bijtë e përkushtimit dhe bijat e trashëgimisë. Sepse amaneti i Artanit nuk është pronë e një grupi miqsh, por një borxh shpirtëror i një kombi që i detyrohet atij kujtesën, dinjitetin dhe një të ardhme që buron nga rrënjët e tij më të thella.
Përpjekjet e tij për krijimin e Muzeut të Gardës janë një tjetër kapitull që dëshmon për vizionin e një njeriu që nuk e pa historinë si një varg faktesh të shkuara, por si një organizëm të gjallë që duhet të mësojë të qëndrojë mbi këmbët e veta. Muzeu, për të, nuk ishte vend i heshtjes, por altar i ndërgjegjes. Një frymë që do të vazhdojë të jetojë në çdo gur të ruajtur, në çdo dokument të rikthyer në dritë, në çdo brez që do të dijë të thotë: “Këtu filloi kujtesa ime”.
Dhe në këtë rrugëtim që ai s’mundi ta çonte vetë deri në cakun e mbramë, por që na la si busull, si ftesë, si amanet, flamuri që i mbuloi trupin do të vazhdojë të valëvitet, jo në erën e ceremonisë, por në epopenë e përmbushjes së një borxhi që nis nga ndershmëria, kalon nga dashuria dhe mbaron në përjetësim.
Sepse, në fund, historia nuk është ajo që ruhet në libra, por ajo që digjet në zemrat e atyre që nuk rreshtin së përjetuari misionin e të kujtuarit. Dhe Artan Lame ishte një shkrim i gjallë i kësaj historie. Amaneti i tij është një thirrje për të gjithë ne, që asgjë nga kjo trashëgimi të mos harrohet, të mos humbasë, të mos ftohet. Sepse në të fshihet pasqyra më e sinqertë e vetëdijes sonë si komb.
Gurët që bënë mozaikun e një përkushtimi
Ka njerëz që nuk e shohin historinë si një muze të heshtur, por si një qenie të gjallë që ka nevojë për përkujdesje, për dashuri, për interpretim. Artan Lame ishte një prej atyre që nuk i la gurët e shpërndarë të kujtesës kombëtare të mbeteshin në mëshirën e natës së acartë të harresës. Ai i mblodhi, i pastronte me durimin e arkeologut dhe i vendoste me saktësinë e një ndërtuesi pasionant, duke krijuar një mozaik të përkushtimit, të tijin, por që shumë shpejt u bë i yni.
“Uniforma shqiptare”. “50 me pak”. “Albanian Maps”. “Flamuj Shqiptare”. “Takim botësh”. Këto ekspozita nuk ishin thjesht tituj, as evente të kaluara që përmbushin një kalendar aktivitetesh. Ishin gurë me ngjyrë në mozaikun e shpirtit shqiptar, ishin përpjekje për t’u ngjitur me të kaluarën, jo për t’u mbyllur brenda saj, por për të kuptuar më mirë veten, për të projektuar me më shumë qartësi atë që mund të jemi. Ishin altarë të përkohshëm që ai ngrinte për të rithemeluar lidhjen tonë me simbolet, hartat, uniformat, flamujt, të gjitha këto të zhveshura nga muzealiteti i thatë dhe të veshura me ngrohtësinë e domethënies së gjallë.
Në këto ekspozita, Artani nuk shfaqte vetëm objektin, por edhe kohën që kishte derdhur në përgatitjen e tyre. Ato ishin jo vetëm fakte historike, por edhe dëshmi ndjesore, gjurmë të pasionit dhe të përkushtimit të një njeriu që besonte se identiteti nuk është një dhuratë, por një ushtrim i përditshëm njohjeje dhe dashurie. Ai na mësoi se historia nuk është thjesht një e kaluar që e kujtojmë, por një frymë që duhet ta mbajmë gjallë.
Në një botë ku shpesh ndjejmë boshllëkun e përkatësisë, Artani erdhi si një qasje e qartë, si një përgjigje e heshtur por e thellë, për të mbushur atë boshllëk me ngjyra, me fakte, me imazhe, me krenari. Ai nuk krijoi vetëm ekspozita, ai krijoi lidhje të reja me veten tonë si shqiptarë.
Dhe kështu, nga gur në gur, nga ekspozitë në ekspozitë, nga vit në vit, ai ndërtoi një mozaik që nuk u plasarit me ikjen e tij. Sepse përkushtimi i vërtetë nuk shuhet, ai mbetet në strukturën e kujtesës kolektive, në shtresat e pashlyeshme të ndërgjegjes historike. Artani nuk kërkoi të mbante fjalime të mëdha; ai fliste me vepra që flasin ende. Sepse, siç thotë Jorge Luis Borges: “Veprat e mëdha janë më shpesh rezultat i përkushtimit të heshtur sesa i gjesteve madhështore.”
Mozaiku që ndërtoi Artan Lame me jetën e tij nuk është vetëm i bukur. Është i domosdoshëm. Është një thirrje që të gjithë ta shtojmë gurin tonë në të.
I paepur në luftë me pamjaftueshmërinë e kohës për të marrë dhe dhënë
Ka njerëz që u përulen orëve të ditës, që ia dorëzojnë vetes mëshirës së kalimshmërisë, që jetojnë për të qenë të pranishëm. Dhe ka nga ata që, përkundër pamjaftueshmërisë së kohës, krijojnë të përjetshmen. Artan Lame ishte një i tillë, një luftëtar që nuk pranoi të ndalej as në pritje, as në ndarje, as në shpërqendrim. Ai nuk e përdorte kohën, ai e shndërronte atë në lëndë për ndërtim, si një mjeshtër që nuk lodhet kurrë duke vënë gur pas guri në themelet e vetëdijes sonë kombëtare.
Në çdo veprim, ai nuk ndalej në stacionet e zakonshme ku të tjerët zgjatin hapin për të marrë frymë. Ai ngulmonte, me vrull dhe besim, se gjithçka që i ishte dhënë nga vetvetja, duhej kthyer në shërbim të përbashkët. Punoi shumë. U dha me mish e me shpirt. Jo për të ndritur vetveten, por për të ndriçuar terrin që shpesh rrethon kujtesën tonë të lënduar. E bëri këtë me një ndjesi urgjence që i takon atyre që e dinë se koha nuk pret.
“Nuk është e mjaftueshme të jetosh. Njeriu duhet të ketë diellin, lirinë dhe një copë kujtesë.”, do të shprehej Albert Camus. Lame e përshkroi jetën e tij me të tria këto dimensione, duke e bërë kujtesën jo një të shkuar të heshtur, por një instrument aktiv emancipimi.
Ai nuk ishte vetëm kontribuues. Ishte një ndërtues i palodhur ku çdo fjalë, çdo tekst, çdo imazh dhe çdo ekspozitë ishte një gur më shumë mbi një urë që lidhte historinë me qytetarinë. Ishte një njeri që jetonte përtej vetes, që mendonte përtej brezit të tij. Në këtë kuptim, ai i përkiste asaj kategorie të rrallë që filozofi Karl Jaspers i quante “personalitete kufitare”, ata që ngrihen mbi kushtëzimet e përditshmërisë dhe i japin formë vetë historisë së një shoqërie.
Në këtë rrugëtim për të plotësuar mozaikun e identitetit kombëtar, ai krijoi Artan Lamen që nuk do të shuhet me ikjen e tij të beftë as kalimin e viteve. Jo thjesht si emër në një botim, por si një gjurmë e pashlyeshme në ndërgjegjen tonë kulturore. Ai ishte dëshmi se ata që punojnë për të përbashkëtën, janë të përjetshëm.
Si një dishepull i përkushtuar, ai u përul përpara veprave që e kërkonin dhe iu dorëzua me devotshmëri atyre që do të mbesin. Mjafton të përmendim dy rubrika të përjavshme, që u bënë kanale të një rrëfimi të pazëvendësueshëm për vendin dhe kujtesën:
“Shqipni e harrume”, në revistën “JAVA” (2005–2013), dhe më pas “Shqipni tavolinash”, në gazetën “SHQIP” (2006–2013).
Në këto faqe ai mblodhi copëza kujtese, i dha frymë artefakteve, i ktheu në mësime ato që kishin mbetur si heshtje arkivore.
Por veprat që e dëshmojnë këtë përkushtim janë po aq monumentale sa dhe përvujtshme në stil:
“Tirana në kartolina deri më 1944” (Tiranë, 2000) ishte më shumë se një botim: ishte një përkulje përpara bukurisë së thjeshtë të së shkuarës urbane, përpara një qyteti që mbart më shumë ndjenja sesa godina.
“Medaljet shqiptare (1914–1944)” dhe “(1945–2002)” (Tiranë, 2010), një trajtim shterues që ktheu në narrativë të organizuar gjithë atë që për dekada kishte qenë vetëm objekt mbledhjeje private.
“Tirana: Planning, Building, Living” (Vjenë, 2011) dhe “Princi i Shqiptarëve” (Tiranë, 2011) u bënë fenerë për të ndriçuar segmente të pandriçuara të historisë sonë urbane dhe politike.
Ndërsa bashkëpunimi me Ardian Klosin në “Piramida e Tiranës” (2011) është dëshmi e një qasjeje bashkëkohore, ku trashëgimia ballafaqohet me sfidat e modernizimit.
E gjitha kjo nuk ishte as karrierë, as llogari përfitimi, por një përpjekje për të qenë në shërbim të një ideali. Siç do të pohonte filozofi gjerman Martin Heidegger: “Njeriu është qenia që ka kujdes.”
Artan Lame e mishëroi këtë kujdes në mënyrën më fisnike, duke kujtuar për të ruajtur, duke ruajtur për të ndërtuar, duke ndërtuar për të mos harruar.
Në përpjekjen e tij të palodhur për të marrë gjithçka nga koha, për t’ia kthyer asaj gjithçka që kishte në shpirt, Artan Lame nuk ishte një kalimtar. Ai ishte një misionar i kujtesës, një gurthemel i ndërgjegjes, një provë e gjallë se historia nuk jeton vetëm në libra, por në njerëz si ai.
Shpirt i dha prej shpirtit të tij edhe aktit të funksionarit shtetëror
Artan Lame nuk ishte i njëjtësisë së kohëshme me Khalil Gibran, por krejtçfarë ai bëri si shtetar ishte e udhëhequr nga postulat i libanezo-amerikanit: “Nëse do të shërbesh, mos e bëj për detyrë, por për dashuri. Sepse vetëm dashuria i jep nder shërbimit.”
Funksionet shtetërore janë ndoshta ato që për të mbetën më pak të rëndësishmet në dukje, por më thelbësoret në përmbajtje. Ai nuk i pa kurrë si karrige për t’u ulur, por si tribuna për të përçuar një ide përmbysëse, se edhe në këtë vend, gjërat mund të bëhen mirë, nëse bëhen me shpirt.
Ai nuk u shfaq kurrë si zyrtari tipik, edhe pse mbajti detyra që përshkojnë një hark të gjerë institucional: Drejtor i Trashëgimisë Kulturore në Ministrinë e Kulturës (1999–2000), Nënkryetar i Bashkisë së Tiranës (2000–2002), Zëvendësministër i Territorit dhe Turizmit (2002–2005), Drejtor i Përgjithshëm i ALUIZNI-t (2013–2019) dhe më pas Drejtor i Përgjithshëm i ASHK. Por ai nuk bëri asgjë vetëm si detyrë. Ai nuk u mor me asgjë që nuk e kishte zier më parë në magjen e përkushtimit të vet shpirtëror. Ai nuk firmosi, por preku. Nuk urdhëroi, por bindi. Nuk ndërtoi thjesht sistem, por ndikim.
“Pushteti nuk e korrupton njeriun, por e zbulon.” mëtoi në një kohëshkuarje, Abraham Lincoln.
Dhe Artan Lame u zbulua aty, në korrektesën që nuk e shiste për servilizëm, në punën që nuk e bëri për duartrokitje, në bindjen që nuk e ndërroi me kompromisin. E kishte ndërtuar veten si një njeri që nuk kërkonte të dallohej nga të tjerët, por të shërbente për të tjerët.
Sepse “Shpirti i madh nuk matet me gradën që ka, por me ndershmërinë, me të cilën përmbush edhe detyrën më të vogël.” ka perifrazuar Albert Schweitzer.
Çdo detyrë që iu besua, ai e ngriti në shkallën e një veprimi me përmasa etike. Ai nuk hezitoi të përballej me ata që mendonin ndryshe, jo për të triumfuar mbi ta, por për të mos lejuar që një sistem i sëmurë të përpinte atë që ai donte të sillte si ndryshim.
“Ai që nuk ka frikë të veprojë ndryshe, është ai që u shërben të gjithëve më mirë.” ka thënë, Vaclav Havel.
Shpirti i tij nuk qëndroi jashtë zyrës, ai ishte përherë aty, në secilën vendimmarrje, në secilin akt, në çdo përpjekje për të bërë të mundur atë që shumëkush e kishte shpallur të pamundur. Dhe kjo e bën Artan Lamen jo thjesht një njeri të shërbimit publik, por një rast të rrallë të ndriçimit të vetëdijes kombëtare nëpërmjet institucioneve.
Një monark fisnik në Republikën e sfidave
“Nuk ka nevojë të jesh mbret për të sunduar me dinjitet. Mjafton të jesh fisnik në shpirt dhe i drejtë në qëllim.” Ky është mendimi këshillues që sjell nga “Mendime”, perandori romak dhe filozof stoik, Marcus Aurelius.
Artan Lame ishte, në të vërtetë, një monark pa kurorë, pa fron dhe pa skeptër, por me gjithë madhështinë që i jep njeriut vetëdija për të qenë në shërbim të një ideali më të madh se vetvetja. Ai i nderoi të gjitha petkat që veshi, duke i veshur jo si kostume funksionesh, por si mantelin e një përulësie të lartë qytetare. Ishte një fisnik në një republikë sfidash, ku të jesh i pastër shpirtërisht është shpesh më e vështirë se të qeverisësh një mbretëri.
Publicistika ishte për të jo thjesht një profesion, por një thirrje, një përkushtim që i vinte nga rrënjët e brendshme të bindjes. E bëri këtë fushë si pakkush tjetër, me një stil që nuk imitohej dot, sepse buronte nga një vetmi mendimi e shkrimi që e kishte këmbyer konformizmin me karakterin, dhe komoditetin me ndershmërinë.
“Të shkruash do të thotë të bësh një akt rezistence ndaj harresës.” kushtoi zëshëm Milan Kundera dhe Lame e dëgjoi këtë thirrje përgjatë gjithë kaluarit të mundimeve për të përmbushur veten.
Në një kohë kur opinioni ishte më shumë një stërkëmbës për të rënë, sesa një platformë për të ngritur të vërtetën, ai qëndroi si një zë i pathyeshëm. Opinioni për të nuk ishte thjesht një mendim i shprehur, por një barrë e marrë mbi supe. Ai e dinte se opinioni ka kosto, dhe prapëseprapë e mbajti atë si një kryq. Jo për të dominuar të tjerët me të drejtën e tij, por për të mos e tradhtuar atë.
Dhe mbetet e gjithmonshme ajo që tha Thomas Paine: “Më mirë të jem armik i gabimeve sesa mik i gënjeshtrës.”
Antikonformist, po. Konsekuent, pa asnjë dyshim. Por mbi të gjitha, parimor. Ai nuk përfshihej në debate për të qenë zhurmë, por për të qenë zë. Me zemër e me zjarr. Me shpirt të vendosur për të shfaqur atë që duhej thënë, edhe kur nuk pritej e nuk pëlqehej. E drejta, në gojën e tij, nuk kërkonte fitore, por drejtësi.
Sepse: “Fisnikëria e vërtetë qëndron në përpjekjen për të bërë atë që është e drejtë, jo atë që është e leverdishme.” ka thënë ish-Presidenti i SHBA-ve, Barack Obama.
Trashëgimia si luftë dhe dashuri
Artan Lame nuk ishte thjesht dëshmitar i kohës, por një luftëtar i heshtur në frontin e mbrojtjes së trashëgimisë kulturore, por edhe e promovimit të saj. Për të, ruajtja e çdo objekti historik ishte jo vetëm një detyrë profesionale, por një akt dashurie të përkushtuar dhe, në të njëjtën kohë, një akt vetmie të thellë. Ai qëndronte shpesh i vetëm në beteja që për të ishin të pashmangshme, duke u bërë si një Don Kishot i arkitekturës dhe kujtesës, i përballur me erëra dhe mullinj të kohës që përpiqeshin ta zhduknin.
“Trashëgimia është jo thjesht një testament i së kaluarës, por një premtim për të ardhmen.”, ka theksuar, Jan Assmann. Vetë Lame ka thënë në një nga intervistat e tij: “Unë nuk koleksionoj sende të vjetra për vlerën e tyre materiale, por sepse secila prej tyre më flet, më rrëfen një histori që nuk dua ta le të humbasë.”
Këto sende, sipas tij, ishin më shumë se objekte, ishin “të mbijetuarit” e një kohe që për të nuk ishte e kaluar, por një kapitull i ndërprerë që kërkonte zgjidhje dhe rindërtim. Ai e shihte uniformën e një ushtari të Perandorisë Osmane, apo një dokument zyrtar të kohës së Mbretërisë Shqiptare, si copa të një mozaiku shpërbërë, që duhej bashkuar me kujdesin e një arkivisti të shpirtit dhe kujtesës.
Përkitazi kësaj qasje, Mircea Eliade na ka lënë këtë citim: “Ajo që ruajmë nga e kaluara, është shpirti që na mban të bashkuar.” Dhe, Lame shkruante dhe fliste me një përmallim natyror për epoka që shumica i shihnin si të harruara, ndërsa ai i perceptonte si dhoma të brendshme të vetëdijes shqiptare, si gjurmë që s’mund të fshiheshin pa fshirë një pjesë të qenies tonë kombëtare. Ai nuk luftonte vetëm për gurët apo dokumentet, por për një kujtesë kolektive, për shpirtin e një populli që kërkonte të mbijetojë.
Trashëgimia për Artan Lamen ishte luftë dhe dashuri, luftë për të mbrojtur atë që shpesh i dukej e brishtë, dhe dashuri për t’u kujdesur me përkushtim për atë që na lidh me rrënjët tona. Në këtë rrugëtim të vetmuar, ai ishte gjithnjë më shumë se një mbrojtës: ai ishte një simbol i përpjekjes për të shpëtuar nga harresa ajo që i përket çdo shqiptari dhe botës.
Lame në një shumësi përfshirjeje dhe përjetimi
Nuk është e lehtë të shpjegohet kush ishte Artan Lame në tërësinë e tij, një zyrtar publik i përkushtuar, një koleksionist i zjarrtë, studiues i pasionuar i trashëgimisë kombëtare, apo një romantik i epokave të perënduara? Mbase ai ishte të gjitha këto në të njëjtën frymë, një mishërim i plotë i dimensioneve të shumta të qenies njerëzore. Por mbi të gjitha, ai mbeti një shpirt që jetonte në mospërputhje me kohën, si një udhëtar i harruar në stacionet e shekullit XIX apo fillimshekullit XX, ku kohërat nuk rrjedhin por ngjiteshin në një përpjekje të pandërprerë për të kapur dhe ruajtur atë çka koha këmbëngul ta fshijë.
Ai fliste për historinë jo si një historian i zakonshëm, por si një rrënimtar i zëshëm i kujtesës. Ai fliste për sendet e vjetra, por jo si një thjesht tregtar antikitetesh, për uniformat e ushtrive të perandorive të shkuara, jo si militarist, por si një i çmendur pas kujtesës, i lidhur me çdo copëz historie si me një copë shpirtin e vet.
“Historinë nuk e shkruajnë vetëm fitimtarët, por edhe ata që zgjedhin ta mbajnë gjallë kujtesën.”, na kujton Simon Schama.
Koleksioni i tij i uniformave nuk ishte thjesht një pasion, por një muze i brendshëm, një arkiv i heshtur i epokave që nuk do të rikthehen më, por që nuk duhet asnjëherë të harrohen. Ai e konsideronte çdo uniformë si një dëshmi të gjallë të një kohe të kaluar, një urë lidhëse midis brezave, që e detyronte të mos e linte të humbiste përjetësisht.
Milan Kundera ndër shumë mëkime drite na ka lënë këtë gjurmë drite, duke shprehur se: “Kujtesa është një lidhje e padukshme që na lidh me të kaluarën, duke na ndihmuar të ndërtojmë të ardhmen.”
Në këtë shumësi përfshirjeje dhe përjetimi, Lame ishte më shumë se një individ; ai ishte një simbol i pandalshëm i përpjekjes për të ruajtur identitetin dhe trashëgiminë në një botë që shpesh e braktis të kaluarën për t’u zhytur në të tashmen.
Ikja e përnjimendtë
Zemra e tij, për së dyti herë vendosi të reshtte të pompuari gjak, në një tentativë për të përcaktuar caqet e të jetshmes së Artan Lames. Pas 9 viteve të shkuara ku, ndeshja ndonëse zhvillohej në të njëjtat fushëbetejë, fati do të vendoste të mos e mundonte më atë shpirt, ta çlironte për t’ia blatuar dritës së përjetësisë, si një shkrepëtimë që udhëton në galaksi në një tjetër matshmëri të kohës dhe përmasave.
Edhe pse nuk i mbajti fjalën e dhënë nënës se do të kthehej, zemërthyerja që la, copash theu qiellin e atyre që e patën dritë të syve, atyre që e deshtën, për më së shumti atyre që ikja e Artanit lë mungim të pazëvendësueshëm. E ndërsa ai ju dha përjetësisë, përkohshmëria, në të cilën ai jetoi, nxitoi të mbledhi gjurmët që la dhe të ruaj hapat që ai hodhi në udhën që se hoqi dot deri në fund.
Iu dorëzua vdekjes në moshën 58-vjeçare, jo si një i mundur, por si një luftëtar që zgjodhi të ndeshej, dhe jo bishtnonte betejave të ngadhënjimta,. Si arkitekt dhe inspirues i risive urbane, si studiues i themeltë dhe jëtësues i shpirtshëm i çdo kohësie që ai zgjoi nga harresa për ta frymur në tashmërinë e nevojës për zgjim. Publicistit dhe angazhuesit të çështje të trashëgimisë kulturore, i blatoi shpirtin e tij prej drite larpamëse dhe magme zjarmimi shndrrues. Sepse te ai tokësorja me eternen, zëshmëria e zemërt dhe flakërimi shpirtëror, ndërvepronin.
Manifesti i shpirtit
“Thelbi i besimit qëndron tek dy gjëra, tek dhimbja dhe tek tërheqja. Dhimbja, vuajtja fizike, e bën njeriun të kuptojë kotësitë e shumicës së botës materiale. Dhe tërheqja, shkëputja nga bota, e bën të fitojë atë distancë të domosdoshme që duhet për t’u ngritur mbi tollovitë e zallamahitë e ditës. Unë i kalova të dyja, ndaj më lejoni t’u them ç’kuptova në fund.
Mos u zini kot. Ka për të gjithë. Duajeni më shumë njëri-tjetrin. Nëpër ditët kur isha hequr mënjanë botës dhe orët i kaloja veç mes dhembjesh fizike që nuk mbaronin e nuk mbaronin, kuptova pikërisht këtë gjë. Shpikim e sajojmë mes nesh kaq shumë keqdashje, zili, smirë, urrejtje, hile, që e bëjnë m’kot edhe më të dhimbshme botën tonë, që edhe pa to është plot dhimbje. Dhe që në fakt është plot njerëz të mirë e qëllim mirë, njerëz të vojtur e të ndershëm, njerëz të mësuar me mundimin dhe vuajtjen dhe që i kalojnë ato pa shume filozofi, thjesht i kalojnë.
Bota mbështet mbi hapësirën dhe kohën. Atëhere në doni ta bëni një gjë, bëjeni, pasi kur të doni, ndoshta s’do mundeni dot më. Nëse doni ta hapni një portë, hapeni. Është gjithmonë bukur.
Kot mundohemi për vete. Në rastin më të mirë të mundshëm, prapë ato të shkreta 2 metra dhé do marrim në fund. E vetmja mënyrë për të marrë diçka më shumë, është të japim. S’ka rëndësi çfarë, panem, amor, vitam.”, e shkroi ai këtë manifest të shpirti në marsin e vitin 2016, pas fitores së betejës me vdekjen, duke e pluskuar atë si një tjetër shpërthim në yjësinë e tij.
Ikja pa lamtumirë
U largua pa një lamtumirë. Asnjë psalm i fundit, asnjë testament fjalësh për të lehtësuar dhimbjen e atyre që mbetën. Thua se zgjodhi vetë të ikte në heshtje, jo nga mungesa e fjalëve, se ai ishte ndërtues fjalësh dhe mendimesh, por nga një modesti që e shquante edhe kur rridhte si lumë i vrullshëm përmes kohëve.
Por boshllëku që la nuk është heshtje. Ai është një hapësirë e mbushur me gjurmën e një shpirti të rrallë, me dritën e një mendjeje që përvëloi kohën, që mëkoi përrenjtë e së përditshmes për t’i kthyer në lumenj ku ndërgjegjja qytetare, historia, trashëgimia dhe pasioni për Shqipërinë vërshonin me forcën e një stuhie ndriçuese.
Artan Lame iku pa lamtumirë, por nuk iku pa gjurmë. Ai u shua si yjet që fikën dritën e dukshme, por që vazhdojnë të ndriçojnë qiellin e kujtesës sonë. U dogj nga zjarri që vetë e mbarti, ai zjarr që i përvëlonte qenien kur fliste për trashëgiminë, për qytetet tona, për kujtesën tonë kolektive. Nuk ishte thjesht i përfshirë, ai ishte përvëlimi vetë, një zjarr që s’u fik as kur heshti përfundimisht.
Emri i tij nuk ka nevojë për monument, sepse ai vetë u bë themel i një ndërtese që quhet dashuri për vendin, për të shkuarën, për identitetin. Ai nuk kërkoi përjetësinë, por e meritoi atë. Dhe tani, në këtë ikje pa zë, ai i përket asaj përjetësie që nuk ka nevojë për fjalë, sepse flet vetë me veprën, me gjurmën, me kujtimin.
Një shpirt i ngecur në kohën tonë – ose ndoshta një frymë që na parapriu
Artan Lame nuk ishte thjesht një studiues i trashëgimisë kulturore, një zelltarë i koleksionimit të së shkuarës dhe frymimit të saj me kohëshmërinë e së tashmes. Nuk la në dritën e mendimit dhe hovshmërinë e shtytjes së skajeve, vetëm gjurmët inkandeshente të një publicisti të ndjeshëm apo një funksionari që ju kushtua sa mundi dhe përtej sa ju lejua, dëshmimit të një integriteti përgjegjësie. Ai ishte, mbi të gjitha, një shpirt që sfidonte kufijtë e kohës, dhe vetë koha mori të tjera përmasa dhe ju la dorëzanë të tjerë thellësive. Në të gjitha paraqitjet dhe qasjet e tij, ai dallohej si dikush që e jetonte të shkuarën si të tashme dhe të tashmen si në shërbim të asaj që do të vinte.
Në një botë të zhurmshme, ai fliste me zërin e matur të kujtesës. Në një kohë të ngutur, ai ndalej mbi gurët, mbi rrënojat, mbi ndërtimet pa zë dhe u mundonte të na thoshin diçka. Ai nuk e pa trashëgiminë si relike, por si frymë që meriton të ringjallet në qytetari, në kulturë, në vetëdije.
Ai shpesh dukej i huaj në kohën e tij. Jo pse nuk e njihte, por sepse e kuptonte më thellë se ajo vetë. Ai e shihte informalitetin urban jo vetëm si mungesë rregulli, por si simptomë të një harrese, të një shkëputjeje prej vlerave, prej kujtesës. Shkrimet dhe analizat e tij nuk ishin thjesht kritika: ishin thirrje për vetëdije, për reflektim, për të rikthyer në qendër të vëmendjes njeriun si banor të historisë dhe qytetar të përgjegjshëm të së ardhmes.
Ndoshta ai nuk ishte i ngecur në kohë. Ndoshta ishte përtej saj. Një pararendës i kujtesës në një shoqëri që shpesh zgjedh ta harrojë vetveten. Ai nuk u mundua të ishte i dëgjuar, por i vërtetë. Ai nuk u mundua të përshtatej, por të shkundte.
Ikja e tij nuk është një përfundim. Éshtë një pyetje që koha jonë duhet t’ia bëjë vetes. A ishte faji i tij që erdhi në kohën e gabuar, apo faji ynë që nuk ditëm të mirëpresim një shpirt që flet me qetësinë dhe kujdesin e një kohe që na mungon?
Ndoshta, në vend që ta qanim si një humbje, duhet ta ndjejmë si një thirrje. Një kujtim i gjallë, që në heshtje na thotë: “Mos harroni. Në gurët e qyteteve janë të shkruar emrat tuaj. Mos i fshini.”
Sepse kujtesa nuk është ngurtësi, është fisnikërim. Dhe Artan Lame, me jetën dhe veprën e tij, e nguliti këtë të vërtetë në themel të mendimit shqiptar bashkëkohor.
Trashëgimia kulturore, thesaret e pasurisë shpirtërore të lëna si testament gjeneratash, me dorëzimin e Lames, humbën dalëzotësin më të zellshëm. Ata i janë kthyer ndriçimit të zbehtë dhe strukjes nën pluhurin e harrimit që vjen, sepse dritshërinë që u mëkoi ai shpirt me gjithë shpirt, do ta ketë të pamundur tjetërkush ta bëjë. Sepse ai jetoi me ta dhe çdo momenti i dha kuptim përmes mistikës së tyre ligjëruese, gjuhë të cilën ai deshifroi, zë që ai nxori nga jehona.
Ai ishte koleksionist me intuitë, studiues me pasion, dhe veprimtar me guxim për trashëgiminë kulturore dhe historike shqiptare. Nuk u mjaftua të studiojë, por ndërtoi ura midis së kaluarës që rrezikon të humbasë dhe së tashmes që nuk di gjithnjë ta vlerësojë. E bëri këtë jo për të shkruar histori, por për të qenë pjesë e saj.
Dhe ashtu mbeti: një njeri që nuk hyri në histori për të marrë diçka, por për të lënë diçka.
Dhe… “Kujtimi i një njeriu të mirë është një bekim.” – Proverbat 10:7
