Nga Albert Vataj
Ka çaste kur dashuria, kjo përmasë e lartë dhe shpesh e papërcaktueshme e ekzistencës, zbret papritur në truallin më tokësor, në erën e trupit. Shkenca na kujton se tërheqja nuk është vetëm lojë e syrit dhe e mendjes, ajo shpërthen shumë më thellë, në instinktin e nuhatjes, në atë gjuhë të fshehtë që nuk e mësojmë kurrë, por që trupi ynë e kupton përherë. Era e djersës, ajo që përpiqemi ta fshehim pas parfumeve apo ritualeve të kujdesit personal, është një kod kimik, një lloj “fjalori sekret” që përcjell të vërtetën e trupit tonë përpara se të flasim.
Këtu lind pyetja: Kur aroma vendos përpara ndjenjës, a mbetet dashuria një zgjedhje e lirë? Apo është një përgjigje instinktive që ne e veshim me petkun e emocionit dhe poezisë?
Shkenca na jep një dritare të fuqishme. Prof. Claus Wedekind, biolog evolucionar në Universitetin e Bernës, pas eksperimentit të famshëm të kanotierave, ka deklaruar: “Ne mendojmë se jemi të lirë në zgjedhjet tona romantike, por trupi ynë ka kriteret e veta, të cilat shpesh nuk i njohim. Aroma e trupit është një prej tyre.”
Po ashtu, Rachel Herz, neuroshkencëtare dhe autore e librit “The Scent of Desire”, thekson: “Aroma ka një rrugë të drejtpërdrejtë drejt truallit emocional të trurit tonë. Ne nuk e analizojmë erën, ne e ndiejmë atë, dhe ajo ndjenjë ndikon mbi të gjithë përvojën tonë të tërheqjes dhe intimitetit.”
Në këtë debat mes biologjisë dhe kulturës, filozofia e trupit na ndihmon ta kuptojmë më thellë. Merleau-Ponty, filozofi që e quajti trupin “shtyllë të qenies në botë”, do të thoshte se aroma nuk është thjesht një ndjesi periferike, por mënyra përmes së cilës bota na hyn në qenien tonë. Ndërsa Nietzsche do të na kujtonte se: “Instinkti është më i thellë se çdo logjikë. Ne e zbulojmë të vërtetën jo përmes mendjes, por përmes asaj që trupi na pëshpërit.”
Letërsia ka qenë gjithashtu një dëshmitare e këtij misteri. Në novelën “Parfumi” të Patrick Süskind, heroi Grenouille kërkon esencën e përsosur të trupit njerëzor, duke treguar se aroma mund të të pushtojë më fort se çdo pamje apo fjalë. Ndërsa në një varg të Ismail Kadaresë, aroma bëhet kujtim:
“Era jote më ka mbetur në pëllëmbë të dorës, / dhe ajo nuk ikën, edhe kur koha ikën.”
Edhe urtësia popullore shqiptare nuk qëndron pas: “Era e trupit nuk gënjen” thonë të moshuarit, duke pohuar se ka diçka të paprekshme që ose të afron, ose të largon, përtej çdo arsyeje apo dëshire.
Kur aroma vendos përpara ndjenjës, dashuria merr një fytyrë tjetër, ajo bëhet një gjykim i padukshëm, një miratim ose refuzim që nuk pyet për logjikë. Por kjo nuk e zvogëlon magjinë e saj, përkundrazi e thellon. Sepse dashuria nuk është vetëm poezi e shpirtit, por edhe alkimia e trupit, një dialog i pashpjegueshëm mes instinktit dhe ndjenjës, mes biologjisë dhe shpirtit, mes asaj që zgjedhim dhe asaj që na zgjedh pa e kuptuar.
Në fund, kjo nuk është një rrëzim i idealit të dashurisë, por një rikthim te thelbi i saj. Dashuria është më e madhe se aroma, por aroma shpesh është dera që e hap atë. Dhe aty, në këtë prag të padukshëm, fillon çdo histori që trondit zemrën.
Në fund, kur e shikojmë me syrin e shkencës, kuptojmë se aroma nuk është thjesht një rastësi e trupit, por një nga format më të hershme dhe më të sofistikuara të komunikimit biologjik. Nëpërmjet erës së djersës, trupi lëshon informacione të padukshme mbi shëndetin, gjendjen hormonale, madje edhe mbi përputhshmërinë gjenetike. Feromonët – ato molekula të padukshme që përhapen në ajër – janë një gjuhë universale që transmetohet drejt e në sistemin limbik të trurit, aty ku lindin emocionet dhe kujtesa emocionale.
Studimet e biologjisë evolucionare tregojnë se ne priremi të tërhiqemi nga aroma e dikujt që ka një përzierje gjenesh të ndryshme nga tonat, sepse kjo premton pasardhës më të shëndetshëm. Është një mekanizëm i hollë mbijetese, i fshehur në çdo frymëmarrje që marrim pranë tjetrit. Kjo është arsyeja pse një aromë e veçantë mund të na ndezë një afeksion të menjëhershëm ose, përkundrazi, të na largojë pa një arsye të qartë.
Shkenca e ka konfirmuar se nuhatja nuk është vetëm një shqisë, por një portë drejt nënvetëdijes, një filtër i padukshëm i zgjedhjeve tona intime. Në këtë kuptim, dashuria nuk është thjesht një magji e shpirtit, por edhe një formulë e hollë e trupit që lexon dhe shkruan përmes aromës. Dhe ndoshta kjo e bën dashurinë edhe më të thellë e më misterioze: ajo nuk është vetëm ajo që mendojmë, por edhe ajo që thotë trupi ynë në heshtje, në çdo nuancë të aromës që mbartim.
Në këtë mënyrë, aroma bëhet jo vetëm një detaj i padukshëm i tërheqjes, por një themel shkencor që shpjegon pse disa zemra rrahin më fort kur afrohen – sepse trupi, përpara mendjes, ka zgjedhur tashmë.
