Nga Albert Vataj
Në një botë ku arroganca njerëzore e ka vendosur veten në majë të një piramide të shpikur, të vetëquajtur “krijesë mbizotëruese”, zëri i Milan Kunderës ngrihej si një denoncim i zëshëm, në mbrojtje të atyre që nuk kanë zë dhe që i përkasin të njëjtes të drejt në ligjësinë e ekzsitencës. Në vazhdën e një trashëgimie mendimi që përfshin Dostojevskin, që i lutej njeriut të mos e lartësonte veten mbi kafshët, dhe Uitmanin që na këshillonte t’i donim si pjesë të pandarë të jetës dhe dritës, Kundera nuk përsërit thjesht thirrjen morale të paraardhësve të tij shpirtëror, por shkon më tej: ai e çmonton mitin e supremacisë njerëzore që ka zënë rrënjë në thelb të qytetërimit tonë.
Në faqet përmbyllëse të romanit të tij të paharrueshëm Lehtësia e padurueshme e qenies, ai nuk i drejtohet vetëm çështjes së të drejtave të kafshëve si një çështje etike; ai e trajton atë si lakmuesin më të hollë të shpirtit njerëzor, si provën përfundimtare të asaj që ne jemi. Për Kunderën, mëshira ndaj kafshëve, atyre që janë pa mbrojtje dhe pa pushtet, është e vetmja mirësjellje që nuk mund të shtiret, nuk mund të imitohet, nuk mund të komandohet. Ajo lind vetëm nga thellësia e vërtetë e ndërgjegjes.
Në një kohë kur shkenca po i zbulon gjithnjë e më shumë misteret e inteligjencës dhe ndjeshmërisë jo-njerëzore, ky kumtim i Kunderës vjen si një lutje filozofike, një shpallje e dhimbshme dhe e ndershme për rrënimin moral të njeriut përballë të pambrojturve. Dhe ky rrënim, siç na kujton ai, është ai prej të cilit burojnë të gjitha të tjerat.
“Njeri, mos e lartëso veten mbi kafshët”, këshilloi Dostojevski në çështjen e tij të përzemërt për të drejtat e kafshëve .
Një çerek shekulli para, në anën tjetër të botës, Uitmanit udhëzoi në këshillën e tij rrezatuese për jetën që “të duam tokën, diellin dhe kafshët”
Një shekull pas Dostojevskit dhe Uitmanit, pak para agimit të një shkence të re që ndriçon mrekullitë e mendjeve jo-njerëzore, Milan Kundera (1 prill 1929–11 korrik 2023) i sfidoi këto dogma në një roman prekës, përveç romanit të tij klasik të vitit 1984, “Lehtësia e padurueshme e qenies”.
Në faqet e fundit të romanit, duke llogaritur kuptimin e fuqisë dhe butësisë, Kundera synon humorin e tij të djallëzuar në mendjemadhësinë e njerëzimit:
Vetë fillimi i Zanafillës na tregon se Zoti e krijoi njeriun për t’i dhënë atij sundimin mbi peshqit, shpendët dhe të gjitha krijesat. Natyrisht, Zanafilla u shkrua nga një njeri, jo nga një kalë. Nuk ka siguri që Zoti i dha njeriut sundimin mbi krijesat e tjera. Ajo që duket më e mundshme, në fakt, është se njeriu shpiku Zotin për të shenjtëruar sundimin që ai kishte uzurpuar për vete mbi lopën dhe kalin.
E drejta për të vrarë një dre ose një lopë është e vetmja gjë për të cilën mund të bihet dakord i gjithë njerëzimi, edhe gjatë luftërave më të përgjakshme. Arsyeja që ne e marrim këtë të drejtë si të mirëqenë është se qëndrojmë në krye të hierarkisë. Por lëreni një palë të tretë të hyjë në lojë – një vizitor nga një planet tjetër, për shembull, dikush të cilit Zoti i thotë: “Ti do të kesh sundim mbi krijesat e të gjithë yjeve të tjerë” – dhe marrja e Zanafillës si e mirëqenë menjëherë bëhet problematike. Ndoshta një burrë i ngjitur në karrocën e një marsiani ose i pjekur në hell nga banorët e Rrugës së Qumështit do të kujtojë koteletën e viçit që e priste në pjatën e tij të darkës dhe do t’i kërkojë falje (me vonesë) lopës.
Ne kurrë nuk mund të përcaktojmë me siguri se cila pjesë e marrëdhënieve tona me të tjerët është rezultat i emocioneve tona – dashurisë, antipatisë, bamirësisë ose keqdashjes – dhe cila pjesë është e paracaktuar nga loja e vazhdueshme e pushtetit midis individëve.
Mirësia e vërtetë njerëzore, me gjithë pastërtinë dhe lirinë e saj, mund të dalë në pah vetëm kur marrësi i saj nuk ka fuqi. Prova e vërtetë e vdekshme e njerëzimit, testi i tij themelor (i cili qëndron thellë i varrosur nga pamja), konsiston në qëndrimin e tij ndaj atyre që janë në mëshirën e tij: kafshëve. Dhe në këtë aspekt njerëzimi ka pësuar një rrënim themelor, një rrënim kaq themelor saqë të gjithë të tjerët burojnë prej tij, shkruan Kundera.
