Albertr Vataj
Përpara se bota të njihte syzet e diellit si aksesor mode apo si produkte të teknologjisë optike, komunitetet indigjene kishin krijuar zgjidhje të mençura për të përballuar sfidat ekstreme të natyrës. Një nga shembujt më mbresëlënës vjen nga Inuitët, banorët e visoreve të akullta të Arktikut, të cilët, rreth dy mijë vjet më parë, shpikën një mjet të jashtëzakonshëm për të mbrojtur shikimin nga drita e verbër e dëborës. Kjo shpikje, e njohur si “syzet e borës”, nuk ishte vetëm një zgjidhje praktike, por edhe një dëshmi e gjallë e inteligjencës së mbijetesës, e aftësisë për të shfrytëzuar burimet natyrore dhe e përqafimit të një filozofie të bashkëjetesës me natyrën. Ky tekst shpalos historinë dhe kuptimin kulturor të syzeve të borës, duke i vendosur ato në një dritë të re, si pararendëse të syzeve moderne të diellit.
Rreth 2000 vjet më parë, gjuetarët Inuit që jetonin në rajonet arktike dhe subarktike të Grenlandës, Labradorit, Kebekut, Nunavutit dhe Territoreve Veriore të Kanadasë, shpikën një mjet të thjeshtë, por tepër funksional: syzet e borës (ose snow goggles).
Qëllimi i tyre nuk ishte estetik, por mbrojtës. Ata përdornin këto syze për të shmangur verbimin nga shkëlqimi i dritës diellore që reflektohej fuqishëm mbi sipërfaqet e bardha dhe të pafundme të dëborës, një fenomen që mund të shkaktojë dëmtime serioze në retinë dhe madje edhe verbëri të përkohshme, i njohur si snow blindness (verbëri nga bora).
Syzet e Inuitëve ishin krijuar nga materiale natyrore që ndodheshin në mjedisin e tyre: dru i sjellë nga deti, kocka, fildishi i morrave të detit ose brirët e karibuve. Këto materiale përpunoheshin në formën e një shiritit të ngushtë që vendosej në fytyrë, përpara syve. Në vend të lenteve transparente, ato kishin vetëm një ose dy të çara të holla horizontale, të cilat reduktonin sasinë e dritës që futej dhe përmirësonin fokusin vizual.
Për më tepër, sipërfaqja e jashtme e këtyre syzeve shpesh fërkohej me blozë ose barut, për të thithur dritën dhe për të reduktuar më tej shkëlqimin. Forma e tyre e përshtatur mirë pas fytyrës krijonte një izolim të efektshëm, duke i mbrojtur sytë nga ndikimi i drejtpërdrejtë i dritës reflektuese.
Kjo shpikje e hershëm tregon jo vetëm zgjuarsinë praktike të Inuitëve, por edhe aftësinë e tyre për të bashkëjetuar me kushtet ekstreme të mjedisit arktik. Në këtë kontekst, syzet e borës nuk ishin thjesht mjete funksionale – ato ishin pjesë e një kulture të tërë që ndërthurte mbijetesën, teknologjinë natyrore dhe njohurinë empirike të trashëguar ndër breza.
