Albert Vataj
Në historinë e arkitekturës moderne, Zaha Hadid nuk hyn thjesht si një emër i suksesshëm. Ajo përfaqëson një thyerje paradigmatike, një vetëtimë konceptuale që ndriçoi një territor të ri ku hapësira nuk është më një enë funksionale, por një përvojë e përthyer, një gjuhë e pashkruar e ndjeshmërisë urbane.
Vizioni pionier i Zaha Hadid ripërcaktoi arkitekturën për shekullin e 21-të dhe pushtoi imagjinatën në të gjithë globin. Secili prej projekteve të saj transformoi nocionet e asaj që mund të arrihet me beton, çelik dhe xham; duke kombinuar optimizmin e saj të palëkundur për të ardhmen dhe besimin në fuqinë e shpikjes me inovacione të përparuara në dizajn, materiale dhe ndërtim.
Shumë arkitektë thirren të krijojnë projekte të reja që qëndrojnë si simbole të progresit shoqëror – por asnjë nuk u realizua aq rregullisht, aq papritur dhe aq spektakolare sa Zaha Hadid. Sukseset e saj ishin aq të qëndrueshme, sa ajo mori nderimet më të larta nga institucione qytetare, akademike dhe profesionale në të gjithë globin. Praktika e saj mbetet një nga studiot arkitekturore më shpikëse në botë – dhe ka qenë e tillë për gati 40 vjet.
E lindur në Bagdad më 1950 dhe e formuar profesionalisht në Londër, Hadid mishëronte në qenien e saj një sintezë të pazakontë mes lindjes së lashtë dhe përparimit teknologjik të perëndimit.
Ajo është kujtuar shpesh si “mbretëresha e kurbës”, një nofkë që përçon vetëm një fragment të së vërtetës. Për Hadid, vijat nuk ishin mjete kufizuese, por rrugë lirie. Siç thoshte vetë ajo:
“Unë nuk mendoj në mënyrë lineare. Unë mendoj në mënyrë fluide.”
Dizajnet e saj i shpëtuan rregullave gravitacionale, duke ndërtuar struktura që sfidojnë pritshmëritë – ndërtesa që rrëshqasin mbi tokë si valë, përthyhen si letër e butë në erë, apo ngrijnë në kohë si skulptura futuriste. Qendra Kulturore Heydar Aliyev në Baku, me sipërfaqen e saj të bardhë të vazhdueshme që duket se nuk ka fillim e as fund, është shembulli më elokuent i kësaj filozofie. Ajo vetë e përshkroi si “një peizazh të vazhdueshëm urban, jo një objekt në shkëputje nga qyteti”.
Kritiku i arkitekturës Joseph Giovannini e cilësonte Hadid si një “arkitekte të së pamundurës që nuk jetonte në kornizën e të zakonshmes”, ndërsa Aaron Betsky, ish-drejtor i Bienales së Arkitekturës në Venecia, shkruante:
“Hadid nuk ndërtonte vetëm ndërtesa – ajo krijonte botë të reja.”
Në vitin 2004, ajo bëri histori duke u bërë gruaja e parë që fitoi Çmimin Pritzker të Arkitekturës, një njohje që më shumë se një medalje personale, ishte një akt i vonuar legjitimiteti për gjininë femërore në një fushë tradicionalisht të dominuar nga burrat. Në një fjalim të saj ajo theksonte:
“Nuk ishte lehtë të bëhesha arkitekte në një botë të tillë. Por unë nuk kërkova kurrë lehtësi. Kërkova mundësi për të ndërtuar imagjinatën.”
Gjuha formale e Hadid u mbështet në një kuptim të thellë të matematikës, gjeometrisë jo-euklidiane dhe algoritmeve të parametrizmit, që ajo i zbatoi me mjeshtëri në bashkëpunim me inxhinierë të nivelit të lartë. Por ajo nuk e humbi kurrë lidhjen me njerëzoren, me të papriturën që e bën arkitekturën një poezi e ngurtësuar.
Në muzeun MAXXI në Romë, linjat që shkojnë në drejtim të kundërt dhe rrjedhin si lumenj urbanë në lëvizje, nxisin ndjesinë e një eksplorimi të përhershëm. Ndërtesat e saj nuk përfundojnë në pamjen e parë – ato fillojnë aty.
Stili i Hadid nuk ishte as vetëm estetik dhe as vetëm funksional. Ai ishte një akt politik, një protestë ndaj konformizmit arkitektonik dhe një kërkesë për më shumë guxim në mënyrën se si ndërtojmë dhe imagjinojmë botën.
Përjetimi i arkitekturës së Hadid të jep një kuptim se kërkimi vetëm për bukurinë nuk ishte mënyra e saj e veprimit. Ndërtesat e saj janë të bukura – dhe bukuria mund të shpjegojë praninë e tyre joshëse urbane, tërheqjen e tyre në sy – por bukuria dhe virtuoziteti brenda punës së saj janë të lidhura me kuptimin. Arkitektura e saj është shpikëse, origjinale dhe qytetare, duke ofruar hapësira publike bujare që janë të organizuara qartë dhe intuitive për t’u përdorur. 
Ndërsa hapen, secila prej ndërtesave të Hadid zë vendin e saj në historinë e arkitekturës për ndërtimin e saj virtuoz, ideologjinë e saj arkitekturore dhe praninë e saj të pastër magnetike. Projektet e saj janë mishërimi i një kuadri filozofik të ndriçuar dhe disipline parimore.
“Arkitektura është për njerëzit, jo për arkitektët,” – thoshte ajo, një parim që e zbatoi me rigorozitet emocional dhe estetik.
Medalja e Artë e RIBA-s, çmimet Stirling (dy herë), çmimi i Muzeut të Dizajnit të Londrës, si dhe projektet në të gjitha kontinentet, nga opera në Guangzhou e deri te stadiumet në Katar, janë dëshmi të një karriere të ndërthurur me kurajë, vizion dhe risi.
Zaha Hadid ndërroi jetë papritur në vitin 2016, në moshën 65-vjeçare. Por ajo nuk u largua si një projekt i përfunduar, por si një linjë e hapur që vazhdon të frymëzojë. Punëtoria e saj në Londër, Zaha Hadid Architects, vazhdon të jetë aktive, duke ruajtur trashëgiminë e saj, jo si relike, por si frymë që merr trajta të reja.
Në një botë që shpesh ndalet te e thjeshta, Hadid na mësoi të ecim drejt së ndërlikuarës me guxim; të kërkojmë elegancën në kaos dhe të projektojmë hapësira që nuk e strehojnë vetëm trupin, por edhe ëndrrat.
