Çdo dhjetor, kur figura e Babagjyshit të Vitit të Ri rishfaqet mes dritave dhe vitrinave, pak kush kujton se pas këtij imazhi qetësues fshihet një njeri real, që ka jetuar vërtet, një peshkop i Azisë së Vogël, i nderuar që në shekujt e parë të krishterimit. Akoma më pak dihet se eshtrat e tij nuk ndodhen më në vendin e varrimit fillestar, por në një qytet italian, ku mbërritën në shekullin XI përmes një veprimi që në atë kohë u konsiderua i nevojshëm dhe i ligjshëm, por që sipas kritereve moderne mund të interpretohet ndryshe.
Shën Nikolla lindi në Patara, në territorin e Turqisë së sotme, dhe ishte peshkop i Myrës në shekullin IV. Burimet e lashta e përshkruajnë si mbrojtës të të varfërve dhe të dobëtve, një njeri të cilit iu atribuuan mrekulli dhe gjeste bamirësie që sa ishte gjallë. Pas vdekjes, varri i tij u bë vend pelegrinazhi dhe reliket e tij u konsideruan mrekullibërëse, aq sa thuhej se prodhonin një lëng vajor të quajtur “mana”, të cilit i atribuoheshin veti shëruese. Për shekuj me radhë, trupi i shenjtit qëndroi në Myra.
Gjithçka ndryshoi në vitin 1087. Në atë periudhë, Perandoria Bizantine po humbiste kontrollin mbi Azinë e Vogël dhe frika se reliket mund të profanoheshin ose shkatërroheshin nga sundimtarët e rinj myslimanë ishte reale. Ky ishte preteksti, të paktën zyrtarisht, që shtyu një grup detarësh nga Bari të ndërmerrnin një ekspeditë drejt qytetit anatolian. Kronikat e kohës e rrëfejnë episodin me një qartësi befasuese. Barianët hynë në kishën që ruante varrin dhe, jo pa presione, i bindën murgjit kujdestarë të tregonin vendndodhjen e tij. Reliket u morën me nxitim, u ngarkuan në anije dhe u sollën në Itali. Nuk bëhej fjalë për një zhvendosje të dakordësuar, as për një akt të autorizuar nga Kisha lindore. Ishte një marrje e mirëfilltë, e justifikuar vetëm më pas.
Kur eshtrat mbërritën në Bari, qyteti i priti si një dhuratë hyjnore. U ndërtua Bazilika e Shën Nikollës dhe shenjti u bë menjëherë një nga figurat më të nderuara të Perëndimit. Kulti i tij u përhap me shpejtësi në Europë, sidomos në vendet e Veriut, ku figura e Nikollës u shndërrua gradualisht në atë të shpërndarësit të dhuratave, deri sa u bë Santa Claus-i modern.
Nga këndvështrimi historik, megjithatë, çështja mbetet e paqartë. Për barianët, veprimi ishte një shpëtim. Për besimtarët e Myrës, një zhveshje e dhimbshme. Edhe sot, Kisha Ortodokse e kujton atë ngjarje si një humbje të pariparueshme, ndërsa Kisha Katolike e ka konsideruar gjithmonë të ligjshme, duke e futur në logjikën mesjetare të mbrojtjes së relikeve. Në vitin 1953, gjatë restaurimeve të kriptës së Barit, eshtrat u studiuan shkencërisht. Analizat konfirmuan se ato i përkisnin një burri të moshuar që kishte jetuar në shekullin IV, duke forcuar identifikimin me Shën Nikollën. Një hetim tjetër krahasues, që ndërthurte të dhëna antropologjike dhe historike, tregoi një përputhshmëri të ndjeshme me fragmente të ruajtura në kisha të tjera europiane.
Një nga simbolet më të dashura të Krishtlindjes lind edhe nga një akt force, nga një relike e shkëputur nga toka e saj dhe e shndërruar në një urë mes Lindjes dhe Perëndimit. Pas figurës buzëqeshëse që sot e lidhim me dhuratat dhe fëmijërinë, fshihet një histori e ndërlikuar, e ndërthurur nga feja, politika dhe përvetësimi. Një histori që na kujton se edhe festat e lindura për të kremtuar dritën, si Krishtlindja, mbartin me vete zona hije dhe episode pak të njohura, të afta ende sot të na vënë përballë mënyrës se si e shohim të shkuarën.
Ky rrëfim për Shën Nikollën kërkon të lexohet jo vetëm si histori relikesh, por si alegori e thellë e mënyrës se si Perëndimi ka ndërtuar mitet e veta, duke i zhvendosur, riformatuar dhe nganjëherë duke i “shpëtuar” me forcë nga vendi i origjinës. Pas titullit provokues “shenjti i vjedhur” nuk fshihet sensacionalizëm, por një pyetje themelore, kur mbaron mbrojtja dhe ku fillon përvetësimi?
Figura e Shën Nikollës, e zhveshur nga petku folklorik i Babagjyshit të Krishtlindjes, na del përpara si një peshkop i shekullit IV, një figurë reale, e rrënjosur thellë në krishterimin lindor. Ai përfaqësonte një etikë të hershme të mëshirës, bamirësisë dhe drejtësisë sociale, një shenjt që nuk ndërtoi kult mbi pushtetin, por mbi aktin konkret të dhurimit. Kjo e bën edhe më domethënëse fatin e eshtrave të tij, trupi i atij që mishëroi dhurimin, u bë vetë objekt i një “dhurate” të marrë pa leje.
Ngjarja e vitit 1087, e rrëfyer me qartësi nga kronikat mesjetare, është një pasqyrë e mendësisë së kohës. Në logjikën mesjetare, reliket nuk ishin thjesht mbetje trupore, por garanci hyjnore, burime autoriteti shpirtëror, prestigji dhe edhe fuqie politike. Frika se Myra, tashmë nën kërcënimin e botës islame, mund t’i humbiste reliket, shërbeu si justifikim moral për veprimin e marinarëve të Barit. Por kjo frikë, e lexuar sot, nuk e zhbën faktin se bëhej fjalë për një akt të njëanshëm, të imponuar, që për besimtarët vendas ishte një traumë shpirtërore.
Këtu lind ambiguiteti që e bën këtë histori kaq moderne në thelb, një akt mund të jetë shpëtim për njërën palë dhe plaçkitje për tjetrën. Bari fitoi një shenjt mbrojtës, një bazilikë madhështore, një identitet të ri fetar dhe kulturor. Myra humbi jo vetëm reliket, por edhe një pjesë të memories së saj sakrale. Ky është tensioni klasik mes qendrës dhe periferisë, mes fuqisë dhe margjinës, që përshkon historinë e krishterimit dhe më gjerë të qytetërimit europian.
Transformimi i Shën Nikollës në Santa Claus është faza e fundit, ndoshta më e sofistikuara, e këtij procesi. Shenjti lindor, asket dhe peshkop, kalon nëpër filtrin e Europës veriore, të Reformës, të kapitalizmit dhe kulturës së konsumit, për t’u shndërruar në figurën universale të dhuratës dhe fëmijërisë. Këtu relikja nuk është më trupore, por simbolike, ideja e dhurimit shkëputet nga konteksti fetar dhe bëhet mit global. Por në themel të këtij miti qëndron ende një histori zhvendosjeje dhe ripërvetësimi.
Studimet shkencore të shekullit XX, që konfirmojnë përkatësinë e eshtrave me një burrë të shekullit IV, i japin kësaj historie një dimension tjetër, ajo nuk është thjesht legjendë, por fakt i materializuar. Kockat flasin, edhe kur heshtin. Ato dëshmojnë se pas figurës së buzëqeshur të Krishtlindjes fshihet një trup real, një jetë reale, dhe një konflikt real mbi kujtesën dhe përkatësinë.
Në fund, historia e Shën Nikollës na vë përballë një të vërtete të pakëndshme, por të domosdoshme, edhe festat e dritës lindin shpesh nga zona hijeje. Krishtlindja, festa e dhuratës dhe e pafajësisë, mbart në ADN-në e saj një akt force, një relike të zhvendosur, një shenjt të “shpëtuar” duke u rrëmbyer. Dhe pikërisht kjo e bën historinë më njerëzore, më të ndërlikuar dhe më të denjë për reflektim. Sepse e shkuara nuk është kurrë e pastër, por është gjithmonë një terren ku besimi, pushteti dhe kujtesa përplasen, dhe nga kjo përplasje lindin mitet që ende sot na formësojnë.
Përgatiti: Albert Vataj
