Përballja mes së mirës dhe së keqes është ndoshta kushti njerëzor më i lashtë dhe më universal. Që prej çastit kur njeriu ka formësuar një lloj feje, ai ka përfytyruar ekzistencën e një force dashamirëse dhe rregulluese, përballë një pranie të errët, shkatërruese dhe mashtruese.
Ky tension përshkon Shkrimet e Shenjta, mitologjitë, filozofinë dhe letërsinë, duke dhënë jetë rrëfimeve ku konflikti merr shpesh formë simbolike ose haptazi fantastike. Me kalimin e kohës, shumë prej këtyre përplasjeve janë rilexuar si rrëfime alegorike, ndërtese morale ose shpikje letrare, edhe kur rrënjët e tyre zhyten në tekstet e shenjta.
Megjithatë, ekzistojnë dokumente që vendosen në një plan tjetër, sepse nuk lindin si tregime ndërtuese apo si vepra fantazie, por si dëshmi jete, të shkruara nga dëshmitarë autoritarë, të destinuara për t’u lexuar, vlerësuar dhe përcjellë brenda një bashkësie reale. Krahas rasteve moderne të ekzorcizmit, shpesh të shoqëruara me dokumentacion audioviziv dhe raporte mjekësore, ekzistojnë në fakt dëshmi shumë më të hershme, që vijnë nga bota e krishterë e fillimeve, ku lufta mes së mirës dhe së keqes përshkruhet si përvojë konkrete, e jetuar përmes trupit dhe mendjes së individëve të veçantë. Në këto raste, njeriu nuk është spektator i konfliktit, por bëhet vetë fusha e betejës. Një nga dëshmitë më të lashta dhe më me ndikim në këtë kuptim është ajo e Antonit Abat, njërit prej shenjtorëve më jetëgjatë të traditës së krishterë, i cili, sipas burimeve, vdiq mbi njëqind vjeç. Jeta e tij rrëfehet nga Atanasi i Aleksandrisë, peshkop, teolog dhe figurë qendrore e krishterimit të shekullit IV, i cili nuk shkruan një legjendë popullore, por një tekst të destinuar të përshkruajë përvojën radikale të një njeriu që zgjodhi shkretëtirën dhe aty u përball me atë që e interpretoi si një luftë fizike dhe shpirtërore me të keqen. Historia e Antonit nuk është ndërtuar për të mahnitur, por është një rrëfim që lind brenda një konteksti historik të përcaktuar dhe që ka ndikuar thellësisht monakizmin, teologjinë e demonit dhe imagjinaren e krishterë të shekujve pasues. Më poshtë, historia e tij dhe lufta e tij.
Figura e Antonit Abat shfaqet në krishterimin e hershëm si diçka rrënjësisht e re. I lindur në Egjipt rreth mesit të shekullit III, Antoni zgjedh në moshë të re të heqë dorë nga çdo pasuri dhe të tërhiqet në shkretëtirë, jo për t’iu shmangur botës, por për ta përballur atë në formën e saj më thelbësore. Shkretëtira, për njeriun e lashtë, nuk është vetëm një vend fizik, por një hapësirë prove ku, në izolim të plotë, përballet me atë që është e padukshme. Burimi kryesor për jetën e tij është Vita Antonii, e shkruar nga Atanasi i Aleksandrisë, një nga etërit më autoritarë të Kishës së kohës së vet. Atanasi nuk është një përmbledhës legjendash popullore, por një peshkop i kulturuar, i angazhuar në polemikat e mëdha teologjike të shekullit IV, dhe teksti i tij lind me synimin për të rrëfyer një përvojë reale, të jetuar dhe të vëzhguar brenda një konteksti historik të saktë.
Sipas Atanasit, Antoni përjeton që në fillim një formë kundërshtimi të dhunshëm, të cilin ai e interpreton si veprim të drejtpërdrejtë të së keqes. Tundimet nuk janë vetëm morale apo të brendshme, por marrin një karakter fizik, të përbërë nga zhurma, shfaqje, goditje dhe gjendje të papritura rraskapitjeje. Në një nga episodet më të njohura, Antoni gjendet i shtrirë përtokë, i plagosur dhe i paaftë për të lëvizur, pas një nate të kaluar në strehën e tij në shkretëtirë. Teksti nuk shfrytëzon përshkrime spektakolare, por këmbëngul te fakti konkret: trupi i shënuar, vuajtja reale dhe rimëkëmbja e mëvonshme. Është e rëndësishme të theksohet se Atanasi nuk i paraqet këto ngjarje si përjashtime të izoluara, por si një luftë të zgjatur në kohë. Antoni nuk e mposht të keqen me një gjest të vetëm, as nuk e asgjëson përfundimisht. Ai reziston. Çdo përplasje duket se lë vend për një armëpushim të përkohshëm, i ndjekur nga prova të reja. Në këtë kuptim, përvoja e tij i afrohet një vizioni të së keqes të ngjashëm me atë ungjillor, ku ajo nuk mposhtet një herë e përgjithmonë, por shtyhet vazhdimisht prapa.
Një element qendror i rrëfimit është mungesa e teatralitetit. Antoni nuk kërkon dëshmitarë, nuk e vë në skenë vuajtjen e tij dhe nuk i atribuon vetes asnjë pushtet personal. Atanasi këmbëngul se Antoni e konsideron veten një njeri të brishtë, të mbështetur vetëm nga lutja dhe disiplina, dhe se pikërisht kjo vetëdije e bën të aftë të përballet me atë që e interpreton si një sulm të drejtpërdrejtë të së keqes. Nuk ka triumfalizëm, por këmbëngulje. Nga pikëpamja historike, ajo që bie në sy është ndikimi i menjëhershëm i kësaj dëshmie. Vita Antonii përhapet me shpejtësi në mbarë botën e krishterë, përkthehet në latinisht dhe në gjuhë të tjera dhe kontribuon në mënyrë vendimtare në lindjen e monakizmit. Ky sukses nuk shpjegohet vetëm me forcën shpirtërore të rrëfimit, por edhe me besueshmërinë e tij, të mbështetur në reputacionin e autorit dhe në koherencën e brendshme të tekstit.
Sot, një historian modern mund t’i interpretojë përvojat e Antonit si rezultat i një asketizmi ekstrem, i izolimit të zgjatur dhe i gjendjeve psikofizike të alteruara. Kjo lexim nuk e shfuqizon, megjithatë, faktin themelor: Antoni i jetoi realisht ato përvoja dhe ato u perceptuan e u rrëfyen si një luftë konkrete me të keqen. Dokumentacioni nuk dëshmon ekzistencën objektive të demonit, por dëshmon se njerëz të kulturuar dhe të kthjellët i trajtuan këto ngjarje si fakte të denja për t’u regjistruar dhe trashëguar. Historia e Shën Anton Abatit vendoset kështu në një zonë kufitare, ku besimi, përvoja njerëzore dhe interpretimi kulturor ndërthuren. Nuk është një përrallë, as një mit i ndërtuar më vonë, por rrëfimi i një njeriu që, në heshtjen e shkretëtirës, u bë për shumëkënd simbol i një rezistence të mundshme. Jo sepse e shkatërroi të keqen, por sepse e përballoi pa u tërhequr.
Storie&Misteri
Përgatiti: Albert Vataj
