Rilindja vazhdon të rrëfehet si një stinë e rregullt, racionale dhe progresive, si një moment kur njeriu më në fund do të kishte marrë vetëdije për veten duke u çliruar nga frikërat e së shkuarës. Është një ndërtim bindës, por i pjesshëm. Dokumentacioni historik na kthen përkundrazi një botë të paqëndrueshme, të dhunshme dhe thellësisht kontradiktore, në të cilën rilindja e njeriut ndodh nën një presion të vazhdueshëm, fizik dhe psikologjik. Njeriu i Rilindjes nuk është vetëm humanisti që lexon Platonin apo artisti që kërkon harmoninë. Ai është edhe një individ i ekspozuar ndaj vdekjes së papritur, luftës, represionit moral dhe dyshimit. Madhështia e tij lind nga kjo pasiguri, jo nga fshirja e saj.
Gjeni dhe dhuna, një binom strukturor
Një nga aspektet më pak të trajtuara lidhet me normalitetin e dhunës në zemër të vetë kulturës së Rilindjes. Qytetet që prodhojnë kryevepra janë njëkohësisht skena të vazhdueshme komplotesh, hakmarrjesh familjare dhe grindjesh politike. Firence përjeton Komplotin e Pazzëve; Roma shkatërrohet nga Plaçkitja e Romës, një ngjarje traumatike që shënon një thyerje të thellë në ndërgjegjen evropiane. Figura e Benvenuto Cellinit është emblematike. Në Jetët e tij, një burim autobiografik i drejtpërdrejtë, ai përshkruan me një natyrshmëri befasuese si krijimin e veprave të artit, ashtu edhe vrasje e sulme të kryera prej tij vetë. Nuk perceptohet asnjë kundërvënie mes gjenisë dhe dhunës. Të dyja i përkasin të njëjtit horizont njerëzor. Bukuria e Rilindjes lind, pra, në një kontekst ku forca është një përbërës i pranuar i jetës shoqërore, jo një përjashtim.
Gjeniu dhe pushteti
Në këtë skenar, artisti nuk është kurrë vërtet i lirë. Ai jeton nga porositë, dhe porosia është pushtet politik, ushtarak dhe fetar. Letrat e Leonardo da Vinçit e tregojnë qartë këtë raport. Kur u paraqitet dukëve të Milanos, ai rendit fillimisht aftësitë e tij si inxhinier ushtarak dhe vetëm më pas ato artistike. Krijimi estetik është i ndërthurur me luftën dhe mbrojtjen, jo i ndarë prej tyre. Rilindja nuk e ndan artin nga pushteti. Ajo i shkrin.
Një anekdotë pak e njohur që lidhet me sferën private seksuale të Leonardos dhe me një akuzë që nuk la dënime, por la heshtje, e përforcon këtë tablo. Firence është gjithashtu një qytet i mbikëqyrur rreptësisht në planin moral. Sodomia është një vepër penale e ndjekur nga Zyrtarët e Natës, shpesh përmes denoncimeve anonime. Në vitin 1476, emri i Leonardos shfaqet në një nga këto akte gjyqësore zyrtare. Procedimi arkivohet për mungesë provash, pa dënim dhe pa rrëfim. Nga pikëpamja juridike çështja mbyllet. Në planin njerëzor dhe shoqëror, jo. Pas atij episodi, Leonardo jeton një jetë private jashtëzakonisht të rezervuar. Nuk martohet, nuk lë shkrime autobiografike intime, shmang çdo ekspozim personal. Letrat e tij mbeten teknike dhe profesionale. Kjo heshtje nuk lejon përfundime mbi orientimin seksual, por tregon sa e brishtë ishte liria individuale edhe për një mendje të jashtëzakonshme.
Vëmendja e vazhdueshme ndaj trupit mashkullor në veprën e tij është një fakt artistik i dokumentuar, jo një provë biografike, por shpjegon pse historiografia vazhdon të rikthehet te ajo ngjarje. Heshtja e Giorgio Vasari-t mbi episodin, pavarësisht prirjes së tij për gjykim moral, është domethënëse. Dokumentet nuk përgënjeshtrohen; thjesht shmangen.
Racionalitet dhe ezoterizëm
Ideja e një Rilindjeje të sunduar vetëm nga arsyeja është një tjetër thjeshtim. Ajo është gjithashtu epoka e artë e astrologjisë, alkimisë dhe magjisë hermetike. Zotërinjtë e mëdhenj këshillohen me horoskopë përpara vendimeve politike vendimtare. Mendimtarë si Marsilio Ficino dhe Giovanni Pico della Mirandola kërkojnë të vërtetën jo vetëm në tekstet klasike, por edhe në Kabala dhe në traditat ezoterike. Arsyeja rilindase nuk është një triumf i qetë; ajo është një përpjekje për të dominuar forca të perceptuara si të padukshme dhe kaotike.
Frikë, pasiguri dhe urgjenca për të jetuar
Njeriu i vendosur në qendër të botës është një njeri i brishtë. Murtaja mund të zhdukë qytete të tëra brenda pak muajsh. Luftërat janë të shpeshta dhe të paparashikueshme. Kjo pasiguri gjeneron një ndjenjë urgjence ekzistenciale që përshkon letërsinë dhe kulturën e kohës. Shprehja e famshme e Lorenzo de’ Medici-t, “di doman non c’è certezza”, “Nesër nuk i dihet”, nuk është një ftesë e shkujdesur për kënaqësi, por përgjigjja ndaj një vetëdijeje të përhershme për vdekjen. Hedonizmi rilindas është shpesh i errët, reaktiv, kurrë vërtet i pafajshëm.
Kontrolli dhe mospajtimi
Ndërsa elitat festojnë Humanizmin, strukturat e kontrollit përpiqen të frenojnë devijimet e tij. Aktet gjyqësore dhe proceset inkuizitoriale tregojnë një liri intelektuale të negociuar vazhdimisht. Rasti i Giordano Bruno-s është shembullor. Aktet e procesit tregojnë se ai nuk ndëshkohet për një ide të vetme shkencore, por për një vizion të kozmosit të papajtueshëm me çdo autoritet fetar. Këto tensione do të kulmojnë në Kundërreformë, kur kontrolli bëhet sistematik dhe hapësira e tolerancës ngushtohet në mënyrë drastike.
Rilindja nuk është një marsh triumfal drejt modernitetit, por një territor i paqëndrueshëm, ku njeriu e përjeton veten nën një presion të jashtëzakonshëm. Gjeniu dhe dhuna, racionaliteti dhe ezoterizmi, liria dhe kontrolli bashkëjetojnë pa u zgjidhur. Burimet historike e tregojnë këtë qartazi. T’i rikthesh “trashësi” këtij epoke do të thotë të shikosh përtej përsosmërisë së përmasave të një statuje mermeri, për të dalluar kaosin që e rrethonte.
Storie&Misteri
Përgatiti: Albert Vataj
