Sylvia Plath nuk është thjesht një emër në panteonin e letërsisë amerikane të shekullit XX. Ajo është një gjendje mendore, një territor emocional ku gjuha nuk shërben për të zbukuruar realitetin, por për ta zhveshur atë deri në palcë. E lindur në vitin 1932 dhe e shuar tragjikisht në vitin 1963, Plath jetoi pak, por shkroi me intensitetin e atij që e ndien se koha nuk i përket.
Jeta dhe vepra e saj janë të lidhura në mënyrë organike, thuajse të pazgjidhshme. Tek Sylvia Plath, biografia nuk është thjesht sfond i veprës; ajo është lënda e parë e poezisë, materiali i djegshëm nga i cili lind zëri i saj i veçantë. Poezia e saj nuk kërkon distancë estetike: ajo kërkon përfshirje, zhytje, përballje.
Depresioni i Plath nuk ishte një çrregullim kalimtar, por një strukturë e brendshme e përjetimit të botës. Ai shfaqet si ndjenjë pamjaftueshmërie, si frikë nga zbrazëtia, si përplasje e vazhdueshme mes ambicies së skajshme dhe vetëdijes së dhimbshme për kufijtë njerëzorë. Ajo nuk vuante vetëm sepse ishte e trishtuar; vuante sepse ndiente më shumë se ç’mund të përballonte.
Në këtë kuptim, Sylvia Plath mishëron figurën e artistit modern që e përjeton veten si arenë lufte: mes dëshirës për përsosmëri dhe frikës nga dështimi, mes nevojës për dashuri dhe impulstit për vetëasgjësim, mes jetës së zakonshme dhe thirrjes së artit absolut.
Romani The Bell Jar është një nga dëshmitë më tronditëse letrare mbi përvojën e depresionit. Metafora e kavanozit prej xhami nuk është thjesht figurë narrative; ajo është një diagnozë poetike e izolimit mendor. Njeriu sheh botën, por nuk merr dot frymë në të. Çdo përpjekje për t’u integruar shndërrohet në një përjetim të huaj, artificial, të dhimbshëm.
Heroina Esther Greenwood është Sylvia Plath në një formë të transfiguruar, por jo të maskuar. Në këtë roman, ajo nuk kërkon simpati, por e vërtetë. Dhe e vërteta e saj është e ashpër: shoqëria, pritshmëritë gjinore, suksesi akademik dhe presioni për normalitet krijojnë një mjedis ku shpirti i ndjeshëm mbytet ngadalë.
Në përmbledhjen Ariel, të botuar pas vdekjes së saj, Plath arrin kulmin artistik. Këto poezi janë të shpejta, të mprehta, të pamëshirshme. Gjuha është e ngarkuar me energji elektrike, imazhet janë të forta, herë-herë brutale. Këtu nuk ka më përmbajtje: ka çlirim të dhimbshëm.
“Ariel” nuk është vetëm një libër poezish; është një akt i fundit i vetëdijes, një vrap drejt dritës që përfundon në flakë. Në to, Plath flet për vdekjen jo si fund, por si alternativë ndaj mbytjes. Ky është aspekti më i rrezikshëm dhe njëkohësisht më i sinqertë i artit të saj.
Thënia e saj e famshme: “Nuk mund t’i lexoj kurrë të gjitha librat që dua; nuk mund të jem kurrë të gjithë ata njerëz që dua…” është një nga përkufizimet më të sakta të ankthit modern. Këtu nuk flet vetëm Sylvia Plath; flet njeriu bashkëkohor, i copëzuar mes mundësive të pafundme dhe jetës së kufizuar. Por për Plath-in, ky paradoks nuk është thjesht reflektim filozofik – është një plagë e hapur.
Ajo nuk e pranonte kufizimin si kusht njerëzor; e përjetonte si humbje tragjike. Dhe pikërisht këtu qëndron dramatika e saj: dëshira për të jetuar gjithçka ishte më e madhe se aftësia për ta përballuar jetën.
Sylvia Plath u shua në moshën 30-vjeçare, në agimin e një jete që, në dukje, kishte ende shumë për të dhënë. Por ndoshta ajo jetoi me një intensitet që për të tjerët kërkon disa jetë. Ajo nuk u shua sepse ishte e dobët; u shua sepse ishte tepër e ndjeshme për një botë që nuk fal ndjeshmërinë ekstreme.
Sot, Sylvia Plath mbetet një figurë e domosdoshme për këdo që kërkon të kuptojë lidhjen mes artit dhe vuajtjes, mes gjeniut dhe errësirës. Ajo nuk na mëson si të shpëtojmë nga dhimbja, por si ta artikulomë atë me dinjitet estetik.
Në fund të fundit, kjo ishte Sylvia Plath, një mendje që donte gjithçka, një shpirt që ndiente gjithçka, një yll që u shua në agim, por që vazhdon të ndriçojë errësirat tona më të thella.
Përgatiti: Albert Vataj
