Mediokriteti, ku njeriu nuk vuan mjaftueshëm për t’u rebeluar, por as nuk jeton mjaftueshëm për t’u përmbushur

Shoqëria digjitale, me gjithë premtimin e saj për lidhje, shpejtësi dhe akses të pakufizuar, ka ndërtuar një pedagogji të re të nënkuptuar, pedagogjinë e sipërfaqes. Gjithçka është e shkurtër, e konsumueshme, e kalueshme. Mendimi nuk kërkon më kohë; emocionet nuk kërkojnë më thellësi. Algoritmi nuk është thjesht një mjet teknologjik, por një edukator i padukshëm që na mëson çfarë të shohim, çfarë të pëlqejmë dhe, më e rrezikshmja, çfarë të shmangim. Ai nuk na shtyn drejt së vërtetës, por drejt asaj që nuk na shqetëson. Dhe kështu, pa dhunë, pa ndalim, na mëson të mendojmë më pak.

Pasojat e kësaj “zone gri” nuk janë spektakolare. Nuk shfaqen si kriza të mëdha morale apo shpërthime tragjike. Ato janë më të heshtura dhe, pikërisht për këtë, më të rrezikshme. Humbim zakonin e heshtjes, që është kushti i parë i mendimit. Humbim durimin për leximin e thellë, që është ushqimi i ndërgjegjes. Humbim aftësinë për dialog serioz, sepse dialogu kërkon rrezik, ndërsa mediokriteti kërkon siguri. Nuk bëhemi të këqij; bëhemi të vakët. Dhe vakësia, siç e dinte mirë Kierkegaard, është forma më e rafinuar e humbjes së vetes.

Kierkegaard e sheh mediokritetin jo si një dobësi individuale, por si një gjendje shpirtërore kolektive. Ai e quan atë “demoralizim të buzëqeshur”, një gjendje ku njeriu ndihet i kënaqur pa qenë i vërtetë, i lumtur pa qenë i thellë, i qetë pa qenë i drejtë. Mediokriteti nuk është thjesht mungesë talenti apo ambicieje; është heqje dorë nga kërkesa për kuptim. Është frika për të qenë vetvetja deri në fund.

Në këtë klimë, paralajmërimi i Jean de La Bruyère merr një domethënie ekzistenciale: ka gjëra që nuk e durojnë mediokritetin. Arti, fjala, mendimi, por edhe vetë jeta. Një jetë e jetuar si kopje, si përsëritje e asaj që bëjnë të tjerët, si imitim pa shpirt, bëhet e padurueshme. Megjithatë, njeriu mësohet. Zakoni është aleati më i fortë i mediokritetit. Ai e bën të padurueshmen të duket normale dhe të zbrazëtën të duket e mjaftueshme.

Nietzsche e çon këtë analizë në skajin e saj më radikal me figurën e “njeriut të fundit”. Ky njeri nuk kërkon më madhështi, as tragjedi, as kuptim. Ai kërkon rehati. “Ne e kemi shpikur lumturinë”, thotë ai, duke nënkuptuar një lumturi pa rrezik, pa thellësi, pa dhimbje, por edhe pa madhështi. Është një lumturi e vogël, e menaxhueshme, që nuk kërkon asgjë nga njeriu përveç bindjes ndaj normales.

Albert Camus, me ironinë e tij të kthjellët, zbulon koston e fshehur të kësaj zgjedhjeje: energjinë e jashtëzakonshme që njerëzit shpenzojnë për të qenë “normalë”. Të mos dalësh nga rreshti, të mos shqetësosh, të mos bësh pyetje të rrezikshme, të mos jetosh shumë thellë. Normaliteti kërkon disiplinë, vetëcensurë dhe një harresë të vazhdueshme të asaj që njeriu mund të ishte.

Dalja nga mediokriteti nuk është një akt heroik në kuptimin klasik. Nuk kërkon gjeste të mëdha, as thyerje spektakolare. Ajo fillon me rebelime të vogla, por thelbësore: disa minuta heshtje pa ndërhyrjen e ekraneve; një libër që na shqetëson dhe na vë në krizë; një pyetje e sinqertë drejtuar vetes: çfarë po bëhem, jo çfarë po bëj. Këto janë akte të vogla, por radikale, sepse sfidojnë logjikën e automatizmit.

Ndoshta nuk do të jemi kurrë “të mëdhenj” sipas matjeve të suksesit publik. Por madhështia e vërtetë nuk qëndron aty. Ajo qëndron në refuzimin për të jetuar në autopilot, në vendimin për të mos e shitur dëshirën për të vërtetën në këmbim të një lumturie të rehatshme, por boshe. Të mos pranosh mediokritetin nuk do të thotë të jesh i jashtëzakonshëm në sytë e të tjerëve, por i vërtetë në sytë e vetes. Dhe kjo, në një botë të zonës gri, është tashmë një akt i thellë lirie.