Nga Albert Vataj
Historia e librave të shkatërruar është historia e frikës së pushtetit nga mendimi. Nuk ekziston djegie librash e pafajshme, as zhdukje tekstesh pa qëllim. Çdo akt i tillë është një vendim i ndërgjegjshëm për të kufizuar horizontin e mundësive, sepse një libër nuk është kurrë vetëm një përmbledhje fjalësh, por një hapësirë potenciale lirie.
Walter Benjamin do të na kujtonte se çdo dokument kulture është njëkohësisht dokument barbarie. Librat që na kanë mbërritur janë vetëm maja e një ajsbergu të padukshëm: poshtë tyre shtrihet një oqean tekstesh të humbura, të djegura, të censuruara ose të lëna në harresë. Historia e dijes nuk është një progres linear, por një fushë rrënojash, ku fitoret kulturore ndërtohen shpesh mbi zhdukje të dhunshme.
Biblioteka e Aleksandrisë përfaqëson pikërisht këtë paradoks. Ajo ishte ëndrra e një dijeje universale, pa kufij gjuhe, feje apo origjine. Humbja e saj nuk ishte vetëm një katastrofë sasiore, por një këputje e vazhdimësisë epistemike. Borges, i magjepsur nga bibliotekat reale dhe imagjinare, do ta shndërronte këtë humbje në metafizikë: në tregimin Biblioteka e Babelit, ai përfytyron një univers të pafund librash, ku çdo e vërtetë ekziston diku, por rrezikon të humbasë në kaos. Djegia e librave është ana tjetër e së njëjtës frikë: jo frika nga mungesa e dijes, por nga tepria e saj.
Të shkatërrosh një libër do të thotë të pranosh se mendimi i lirë është i pakontrollueshëm.
Në Mesjetë, shkatërrimi i dijes ishte shpesh i heshtur. Librat që nuk kopjoheshin zhdukeshin. Këtu censura nuk kishte nevojë për zjarr; mjaftonte indiferenca. Hannah Arendt do ta quante këtë formë të zhdukjes banalitet të së keqes: jo gjithmonë nevojitet urrejtje ideologjike për të shkatërruar diçka; mjafton bindja mekanike ndaj rregullave dhe vizionit dominues. Një kopist që vendos të mos kopjojë një tekst “të padobishëm” kryen një akt me pasoja historike, edhe pse pa vetëdije kriminale.
Me afirmimin e krishterimit, shumë tekste heterodokse, gnostike dhe pagane u shpallën të rrezikshme sepse sfidonin monopolizimin e së vërtetës. Dorëshkrimet e Nag Hammadi-t, të mbijetuara rastësisht, janë një mësim brutal: ajo që dimë sot është shpesh produkt i rastësisë, jo i drejtësisë historike. Sa zëra të tjerë janë zhdukur pa lënë gjurmë?
Epoka moderne, që shpesh vetëpërkufizohet si triumf i arsyes, institucionalizoi censurën përmes Index Librorum Prohibitorum. Umberto Eco ka vërejtur se pushteti që ndalon librat e pranon në mënyrë implicite fuqinë e tyre. Galileo, Bruno dhe Koperniku nuk ishin të rrezikshëm sepse gënjenin, por sepse mësonin një metodë: të shihje vetë, të dyshoje, të mos e pranosh autoritetin si dogmë. Një shoqëri që ka frikë nga metoda e mendimit, ka frikë nga qytetari i lirë.
Shekulli XX e bëri shkatërrimin e librave një akt teatral. Djegiet naziste të vitit 1933 nuk synonin vetëm eliminimin e veprave “degjeneruese”, por ndërtimin e një kujtese të re, të pastruar nga kontradikta. Hannah Arendt do të theksonte se totalitarizmi kërkon të shkatërrojë jo vetëm librat, por vetë aftësinë për të menduar kritikisht. Librat digjeshin për të krijuar një botë ku pyetjet e gabuara nuk shtroheshin më.
Borges e kuptoi se shkatërrimi nuk është gjithmonë fizik. Në shumë prej tregimeve të tij, humbja e librave ndodh përmes labirinteve, keqkuptimeve, harresës. Libri i humbur është një figurë metafizike e dijes së pamundur, e asaj që ekziston, por nuk është më e arritshme. Kjo ide bëhet tronditëse kur e sjellim në realitetin historik: sa libra nuk u dogjën, por u harruan, nuk u ribotuan, u mbyllën në arkiva të paarritshme?
Umberto Eco, në Il nome della rosa, e vendos krimin në zemër të bibliotekës. Jo rastësisht: biblioteka është vendi ku pushteti dhe dija përplasen. Libri i ndaluar nuk është i rrezikshëm për përmbajtjen e tij, por sepse ndryshon mënyrën e të qeshurit, të dyshimit, të të menduarit. Dhe pushteti, siç na mëson historia, nuk e duron dot të qeshurën që çarmatos autoritetin.
Forma më e rrezikshme e censurës nuk është djegia, por harresa e organizuar.
Sot, librat rrallë digjen publikisht. Ata zhduken në mënyra më të rafinuara: mungesë botimesh, tregje që privilegjojnë banalitetin, arkiva të mbyllura, algoritme që vendosin çfarë lexohet dhe çfarë jo. Walter Benjamin do të thoshte se rrënojat e së shkuarës vazhdojnë të grumbullohen, ndërsa ne i quajmë progres.
Historia e librave të shkatërruar na detyron të pyesim jo vetëm çfarë kemi humbur, por çfarë nuk do të dimë kurrë se kemi humbur. Sepse çdo libër i zhdukur është një mënyrë tjetër për të qenë njeri që nuk do të na flasë më.
Në fund, frika nga librat është frikë nga liria. Dhe një shoqëri që i shpall librat të rrezikshëm, shpall njëkohësisht se nuk i beson qytetarëve të saj.
Një qytetërim matet jo nga librat që prodhon, por nga librat që lejon të mbijetojnë.
