Nga Albert Vataj
Ka kapituj të historisë që nuk mund të fshihen, sepse janë shkruar me gjak, me humbje dhe me vuajtje të pamasë. Në to, zëri i viktimave bëhet një thirrje që duhet të na përndjekë ndër breza, jo për të ushqyer urrejtje, por për të mbrojtur kujtesën dhe dinjitetin e të vërtetës. Një nga këto kapituj të errët është tragjedia që shqiptarët përjetuan gjatë Luftërave Ballkanike, në vitet 1912–1913, një periudhë që mbetet ndër më të përgjakshmet në historinë e popullit tonë.
Në këto vite, ushtritë e Serbisë dhe Malit të Zi, të ndihmuara nga çetnikë dhe banda paramilitare, kryen një fushatë të sistematizuar terrori mbi shqiptarët në Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe Shqipëri. Ajo që ndodhi nuk ishte thjesht luftë: ishte një strategji e përllogaritur për të shfarosur, dëbuar dhe zhdukur një popull nga trojet e veta. Shifrat flasin me një egërsi tronditëse: nga 120 000 deri në 270 000 shqiptarë civilë u vranë në vetëm dy vjet. Ishin gra, fëmijë, pleq, njerëzit më të pambrojtur, që u bënë shënjestra të një urrejtjeje të institucionalizuar.
Dëbimet ishin po aq të tmerrshme. Midis 60 000 dhe 300 000 shqiptarë mbi moshën gjashtë vjeç u nisën në udhëtimet e tyre të pashpresë drejt refugjimit, duke lënë pas shtëpitë, fshatrat dhe varret e të parëve. Në veri të Shqipërisë, mbi 125 000 vetë mbetën të pastrehë, ndërsa fshatra të tëra u zhdukën nga harta, të djegura, të plaçkitura, të zhveshura nga çdo gjurmë jete.
Nuk ka fjalë të mjaftueshme për të përshkruar mizoritë: ekzekutimet masive, torturat, prerjet e hundëve e të buzëve, shëmtimin e trupave, djegien e njerëzve për së gjalli, varrosjet e gjalla, marshimet e vdekjes. Këto nuk janë thjesht dëshmi, por plagë që vazhdojnë të jetojnë në kujtesën kolektive. Vetëm në verën e vitit 1913 u shkatërruan rreth 140 fshatra shqiptare, ndërsa 40 000 njerëz u detyruan të iknin për të shpëtuar jetën.
Nga Kosova në Maqedoni, nga Luma në Dibrën, nga Prishtina në Gjakovë, nga Plava në Guci, çdo hap i tokës shqiptare ka një histori gjaku. Në Prishtinë, rreth 5 000 vetë u vranë në pak ditë. Në Gjakovë, gratë u masakruan, burrat u varën nëpër rrugë. Në Lume, njerëzit u mbyllën në shtëpi e u dogjën të gjallë. Plava dhe Gucia panë mijëra të vrarë dhe konvertime të detyruara me dhunë. Në Maqedoni, fshatra si Zajasi u zhdukën plotësisht, ndërsa Dibra humbi mbi 100 fshatra. Lista është e pafund dhe secili emër është një varr i hapur në kujtesën tonë.
As jugu nuk shpëtoi nga tragjedia. Në Çamëri, në Paramithi, 75 prijës shqiptarë u thirrën për “bisedime” dhe u ekzekutuan në vend. Fshatra çame u dogjën, u grabitën, u terrorizuan nga ushtria greke. Këto nuk ishin akte spontane, por pjesë e një politike të gjerë spastrimi etnik, të dokumentuar jo vetëm nga dëshmitarët e kohës, por edhe nga Komisioni i Carnegie-t, i cili deklaroi qartë se fushatat synonin të paraqisnin territoret e pushtuara si “zona pa shqiptarë”.
Dhe megjithatë, ka vende ku ende heshtet, ku viktimat nuk kanë marrë drejtësinë që meritojnë, ku e vërteta shihet me dyshim apo relativizohet. Por historia nuk i harron ata që u dogjën, ata që u varrosën të gjallë, ata që u vranë nëpër shtëpitë e tyre, ata që u arratisën me fëmijët për dore në një tokë të panjohur. Ata janë pjesë e nderit tonë, pjesë e identitetit tonë, pjesë e asaj që jemi sot.
Kjo nuk është thirrje për urrejtje. Është thirrje për kujtesë. Sepse popujt që harrojnë tragjeditë e tyre, rrezikojnë t’i përjetojnë ato përsëri. Sepse drejtësia fillon me njohjen e së vërtetës. Sepse viktimat meritojnë të mos harrohen kurrë.
Shqiptarët nuk duhet të harrojnë kurrë çfarë ka ndodhur gjatë Luftërave Ballkanike. Jo për të jetuar në të kaluarën, por për të mos lejuar kurrë që historia të përsëritet. Për të nderuar ata që humbën jetën. Për të mbrojtur dinjitetin e një populli që ka mbijetuar mes flakëve të përpjekjeve për ta shuar. Dhe për t’i treguar botës se kujtesa jonë është më e fortë se çdo përpjekje për të na zhdukur.
Sepse ne jemi këtu, dëshmitarë, bij dhe bijë të të mbijetuarve, dhe kujtesa është arma jonë më e fortë kundër harresës.
