Nga Albert Vataj
Në moshën 23-vjeçare, me zemër të thyer pas arrestimit të të dashurit të saj, familja e futi me forcë në një azil dhe urdhëroi trajtime shoku për të “rregulluar” emocionet e saj. Ajo iku, u arratis në Meksikë dhe u bë një nga artistet më të mëdha të surrealizmit.
Leonora Carrington lindi në vitin 1917 në Lancashire, Angli, në një familje të pasur dhe plot pritshmëri.
Familja e saj ishte aristokrate, katolike, e rregullt. Ata kishin plane për të: të martohej mirë, të sillej siç duhej, të jetonte qetë brenda kufijve të normës.
Por Leonora kishte plane të tjera.
Ajo ishte e egër që në fillim. Ajo adhuronte përrallat, mitologjinë dhe kuajt. Vizatonte me obsesion. Bënte pyetje që vajzat “e sjellshme” nuk duhej t’i bënin.
Dhe në moshën tetëmbëdhjetë vjeçare, u dërgua në shkollë arti, jo se familja vlerësonte talentin e saj, por sepse shpresonin se do ta bënte më të “përshtatshme për martesë”.
Por arti e çliroi.
Në vitin 1937, në moshën 20 vjeç, Leonora takoi Max Ernst, një piktor brilant surrealist, dy herë më i vjetër se ajo, i martuar, dhe gjithçka që familja e saj do të urrente.
Ajo ra në dashuri menjëherë. Plotësisht. Sfiduese.
Ata u shpërngulën në Francë, duke jetuar në një fermë në fshat, duke pikturuar, krijuar, duke ndërtuar një jetë jashtë rregullave të shoqërisë.
Leonora lulëzoi. Pikturoi botë të çuditshme, ëndërrimtare, të mbushura me krijesa hibride dhe gra të fuqishme. Shkroi rrëfime që mjegullonin kufirin mes realitetit dhe mitit. Ajo po bëhej artistja që ishte e destinuar të ishte.
Dhe pastaj Lufta e Dytë Botërore shkatërroi gjithçka.
Në vitin 1939, Max Ernst, një qytetar gjerman që jetonte në Francë, u arrestua nga autoritetet franceze si “armik i huaj”. Nazistët po pushtonin. Bota po shembej.
I dashuri i Leonorës u mor me forcë. Jeta e saj u shkatërrua brenda natës.
Tronditja theu diçka brenda saj. Dhimbja e saj nuk ishte e qetë apo e përmbajtur. Ishte e egër, dërrmuese, gjithëpërfshirëse.
Dhe familja e saj e pasur britanike, e tmerruar nga kjo gjendje, vendosi të ndërhynte.
Nuk e ngushëlluan. Nuk e ndihmuan të shërohej.
E futën në një azil në Santander, Spanjë.
Imagjino të jesh njëzet e tre vjeçe. Me zemër të thyer. E frikësuar. Duke parë jetën që ndërtoje të zhdukej.
Dhe t’i thonë se dhimbja jote është çmenduri.
Në azil, mjekët nuk panë traumë. Panë “histeri”, atë diagnozë të vjetër, shpikur për të patologjizuar emocionet e grave.
Ata e injektuan me Cardiazol, një drogë që shkaktonte konvulsione të dhunshme. Supozohej të “shokonte” çmendurinë derisa të zhdukej. Në realitet, ishte torturë.
Leonora lidhej me rripa. Detyrohej në kriza. Ndëshkohej për faktin se ndiente shumë.
Kjo i ndodhte grave që nuk mund të kontrolloheshin. Që ndjenin shumë fort. Që nuk pranonin të heshtnin.
Ato institucionalizoheshin. Drogo heshin. Fshiheshin.
Por Leonora, e egra, kokëforta, e shkëlqyera Leonora, nuk i lejoi t’ia merrnin zërin.
Brenda atyre mureve, në mjegullën e barnave dhe traumës, ajo nisi të shkruante.
Jo si terapi. Por si mbijetesë.
Shkruante me ankth, furishëm, duke regjistruar gjithçka që po i bënin. Injektimet. Terrorin. Humbjen e kontrollit mbi mendjen dhe trupin e saj.
Shkrimet e saj ishin të çuditshme, haluçinante, të egra. Ajo shkruante të vërtetën ashtu siç mund ta shkruajë një grua e kapur në kurth nga bota, gjysmë ëndërr, gjysmë rebelim, plotësisht e saj.
Ato shkrime do të bëheshin më vonë “Down Below”, një prej rrëfimeve më tronditëse të abuzimit psikiatrik të botuara ndonjëherë.
Por më parë, ajo duhej të arratisej.
Dhe u arratis.
Leonora iku nga azili. Kaloi shtete e qytete në një mjegull vendosmërie dhe instinkti për mbijetesë. Përfundimisht mbërriti në Meksikë me ndihmën e një diplomati meksikan, i cili për pak kohë do të bëhej burri i saj, një martesë e leverdishme që i dha siguri dhe shtetësi.
Në Meksikë, ajo rindërtoi jetën e saj nga e para.
Jo thjesht u rikuperua. U transformua.
Meksika u bë shtëpia e saj. Dhe në komunitetin e gjallë artistik të qytetit të Meksikos, Leonora Carrington u bë një gjigante e surrealizmit.
Ajo pikturoi tablo që shkëlqenin me mit, magji dhe fuqi femërore. Veprat e saj ishin të mbushura me shtriga, krijesa hibride, gra të egra dhe rituale të botëve të tjera.
Ajo pikturoi gra që nuk ishin dekorative apo pasive. Ishin të fuqishme, misterioze, të rrezikshme, hyjnore.
Imagjinata e saj nuk ishte zbukurim. Ishte sfidë. Ishte gjithçka që azili kishte provuar të shkatërronte.
Ajo u bë mike me surrealistë të tjerë të mërguar, Remedios Varo, Octavio Paz, André Breton. Ekspozoi nëpër botë. Shkroi romane dhe drama. Krijoi skulptura dhe tapiceri.
Ndërtoi një jetë sipas kushteve të veta, larg familjes që e kishte tradhtuar, larg institucioneve që kishin tentuar ta shkatërronin.
Leonora Carrington jetoi deri në moshën 94-vjeçare. Punoi deri në fund, duke pikturuar, duke krijuar botë ku gratë mbanin pushtet dhe magjia ishte e vërtetë.
Ajo nuk e harroi kurrë atë që i ishte bërë. Por nuk lejoi që ta përkufizonte.
Historia e saj na kujton diçka thelbësore, se botët e brendshme të grave, kaotike, emocionale, vizionare, të fuqishme, shpesh keqkuptohen, frikësojnë apo përçmohen.
Por ato janë gjithashtu burime krijimtarie të jashtëzakonshme.
Për shekuj me radhë, gratë që ndjenin shumë, që imagjinonin tepër, që nuk përputheshin me rregullat, u quajtën histerike. U mbyllën në institucione, u medikuan, u heshtën.
Krijimtaria e tyre u trajtua si sëmundje. Emocionet si simptoma.
Por çfarë nëse ato emocione ishin qartësi? Po sikur ato vizione të ishin gjeni?
Dhimbja e Leonora Carrington nuk e përkufizoi. Por ndezi një zjarr që asnjë institucion, asnjë mjek, asnjë pritshmëri familjare nuk mundi ta shuante.
Në moshën 23 vjeç, ajo humbi jetën që njihte.
Në rrënojat e saj, ndërtoi një të re, një jetë që do të ndryshonte artin, mitin dhe gjuhën e vetë ëndrrave.
Çdo artiste grua që i thuhet se vepra e saj është “shumë e çuditshme” apo “shumë e fortë”, ecën në gjurmët e Leonorës.
Çdo grua e cila injorohet sepse emocionet e saj janë “të tepërta” në vend që të jenë të vlefshme.
Çdo e mbijetuar që nuk e lejon traumën t’i fshijë zërin.
Të gjitha ecin në shtegun që Leonora hapi, përmes mureve të azilit, përtej kufijve, drejt një bote që ajo e krijoi vetë kur ajo që iu dha tentoi ta shkatërronte.
Leonora Carrington, 1917–2011. Piktore surrealiste, shkrimtare, e mbijetuar. U arratis nga një azil në moshën 23-vjeçare. Krijoi magji për 70 vjet të tjera.
Gruaja që tentuan ta thyenin. Artistja që e ktheu traumën në mit. Zëri që nuk pranoi të heshtte, dhe pikturoi një botë ku gratë mbanin të gjithë pushtetin.
