Ndërsa mijëra fëmijë po dërgoheshin drejt vdekjes në kampet e përqendrimit, një grua e qetë austriake hyri në zemër të ferrit, dhe u kthye prej andej me 10 mijë prej tyre.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Holokausti mori shumë forma nëpër Europë. Në Shtetin e Pavarur të Kroacisë, të mbështetur nga nazistët, regjimi fashist Ustaša krijoi një rrjet kampesh tmerrësisht brutal ku serbët, hebrenjtë, romët dhe kundërshtarët politikë vriteshin sistematikisht. Mes viktimave ishin edhe pafund fëmijë, të shkëputur me dhunë nga familjet, të uritur, të rrahur dhe të dënuar të vdisnin.
Shumica e atyre që dinin për këto kampe, i kthenin sytë. Ishte shumë e rrezikshme. Shumë dërrmuese. Shumë pa shpresë.
Diana Budisavljević bëri të kundërtën.
E lindur si Diana Obexer në Austri më 1891, ajo u martua me një mjek serb kroat dhe u vendos në Zagreb. Ishte nënë, infermiere e trajnuar dhe një grua që besonte se mosveprimi përballë së keqes është një formë bashkëfajsie. Kur mësoi se fëmijët po vdisnin me mijëra në kampe si Jasenovac dhe Stara Gradiška, mori një vendim që do të ndryshonte historinë:
Ajo do t’i shpëtonte.
Në vitin 1941, Diana nisi atë që më vonë u quajt “Aksioni i Diana Budisavljević”. Filloi në heshtje, duke rekrutuar një rreth të vogël vullnetarësh të guximshëm, shumica gra, që besonin se ata fëmijë meritonin një mundësi për të jetuar. Ata mblidhnin ushqime, ilaçe, veshje. Falsifikonin dokumente. Paguajnë roje. Shfrytëzonin çdo lidhje të dhembshur që mund të gjenin në një peizazh të mbytur nga urrejtja.
Dhe pastaj Diana provoi të pamundurën, ajo kërkoi leje për të hyrë vetë në kampet e përqendrimit.
Me këmbëngulje, guxim dhe vullnet të hekurt, ajo siguroi hyrjen në disa prej kampeve më të frikshme të Ustašëve. Hyri në vende të ndërtuara për vdekje dhe doli prej tyre duke mbartur jetë, herë me fëmijë të marrë në krahë, herë me dokumente zyrtare për lirimin e tyre, gjithnjë me lista emrash që i regjistronte me përpikëri që familjet të mund të ribashkoheshin një ditë.
Puna e saj ishte e përfshirë në rreziqe të paimagjinueshme. Nëse ajo ose kushdo në rrjetin e saj zbulohej, ekzekutimi do të ishte i menjëhershëm. Megjithatë, ajo dhe vullnetarët vazhduan, muaj pas muaji, vit pas viti, ndërsa lufta përpinte Europën.
Deri në vitin 1945, Diana Budisavljević dhe rrjeti i saj kishin shpëtuar më shumë se 10 mijë fëmijë nga vdekja e sigurt.
Dhjetë mijë jetë të rikthyera.
Dhjetë mijë të ardhme të shpëtuara.
Dhjetë mijë mrekulli të lindura nga guximi.
Por pastaj erdhi mizoria e fundit: historia e saj u fshi.
Pas luftës, Jugosllavia komuniste kërkonte një narrativë të vetme kombëtare. Operacioni i Dianës, që nxirrte në pah gjenocidin ndaj fëmijëve serbë, ishte i papërshtatshëm politikisht. Zyrtarët ia konfiskuan ditarët. Roli i saj u minimizua. Emri i saj u hoq nga kujtesa historike.
Diana jetoi në heshtje deri në vdekjen e saj në vitin 1978, e panjohur për botën të cilës i kishte shpëtuar jetën. Ajo kurrë nuk kërkoi vlerësim. Besonte se shpëtimi i jetëve ishte veç një detyrë njerëzore.
Dhe për dekada, ajo u zhduk nga historia.
Por e vërteta ka kujtesë të gjatë.
Studiuesit zbuluan ditarët e saj. Të mbijetuarit dolën para. Fëmijët që ajo kishte shpëtuar, tashmë të moshuar, nisën të tregonin historitë e tyre për gruan që i kishte nxjerrë nga errësira.
Në vitin 2017, shtatëdhjetë e dy vjet pas luftës, Diana Budisavljević u nderua nga Yad Vashem me titullin “E Drejtë midis Kombeve”. Kroacia tashmë e mëson historinë e saj në shkolla. Filma dhe dokumentarë përshkruajnë heroizmin e saj. Monumente mbajnë emrin e saj.
Bota po kujton më në fund gruan që nuk kërkoi kurrë asgjë.
Diana Budisavljević vërtetoi se një njeri, pa armë, pa pushtet politik, pa ushtri, mund t’i bëjë ballë një makinerie urrejtjeje dhe të triumfojë. Ajo tregoi se, kur të tjerët kthejnë kokën, një shpirt i vendosur mund të shpëtojë mijëra.
Ajo hyri në kampet e përqendrimit dhe doli prej tyre me fëmijë.
Ajo ruajti emrat e tyre kur bota kërkonte t’i zhdukte.
Ajo shpëtoi 10 mijë jetë pa kërkuar lavdi apo shpërblim.
Për dekada, pothuaj askush nuk e njihte historinë e saj.
Tani, më në fund, ne e dimë.
Përgatiti: Albert Vataj
